مشخصات ظاهری و رفتاری پستانداران
به طور کلی پستانداران دارای اکثر ویژگی‌های زیر هستند:
1) اسکلت استخوانی دارند.
2) بدن از مو یا ساختاری مشابه آن پوشیده شده است. پوست دارای تعداد زیادی غدد پوستی (غدد چربی، غدد عرقی، غدد تولید بو و غدد شیری) است.
3) اندام‌های حرکتی در پستانداران به جز پستانداران دریایی دو جفت است. دست و پا هر کدام 5 انگشت (و گاهی کمتر) دارند. دست و پا برای راه رفتن، بالا رفتن، حفر کردن زمین، شنا کردن و پرواز کردن تکامل یافته‌اند.
4) خونگرم‌اند (در هوای گرم و سرد درجه حرارت بدنشان ثابت است).
5) جمجمه دارای دو برجستگی پس سری است. گردن معمولاً 7 مهره دارد و دم معمولاً بلند و متحرک است.
6) ناحیه بینی معمولاً باریک و دراز شده و اصطلاحاً پوزه نامیده میشود. دهان به دندان مجهز شده که در حفره‌های فکی درون آرواره قرار دارند. شکل دندان به نوع تغذیه بستگی دارد.
7) آرواره پایین به جمجمه متصل است (قادرند غذا را بجوند).
8) مغز بزرگ و پیشرفته‌ای دارند و قدرت یادگیری در آنها زیاد است.
9) قلب تکامل یافته، چهار حفره‌ای و دارای دو دهلیز و دو بطن جدا از هم است. تنها قوس آئورت چپ باقی مانده و گلبولهای قرمز خون فاقد هسته و معمولاً گرد هستند.
10) نفس کشیدن فقط از راه ریه‌ها انجام میشود و حنجره دارای طناب‌های صوتی است. دیافراگم عضلانی است و حفره شکمی را از قفسه سینه (ششها و قلب) جدا میکند.
11) یک کیسه ادراری (مثانه) دارند که ادرار به صورت مایع در آن ذخیره میشود.
12) تعداد اعصاب مغزی در پستانداران 12 جفت است. مغز بسیار تکامل یافته، دارای دو نیمکره و مخچه بزرگ است.
13) جنس نر دارای آلت تناسلی است. بیضه‌ها درون کیسه بیضه و خارج از بدن قرار دارند. لقاح داخلی است و نوزادان پس از تولد از پستان مادر شیر می‌خورند.
یک پستاندار ماده، نوزاد تازه متولد شده خود را با شیری که توسط غدد پستانی تولید شده تغذیه میکند. غدد پستانی، نوع تخصص یافته‌ای از غدد عرق هستند که روی سطح شکمی بدن قرار گرفته‌اند. پستانداران تنها موجوداتی هستند که با غدد پستانی به نوزادان خود شیر می‌دهند. مهمترین مواد تشکیل دهنده شیر، پروتئین،کربوهیدرات و چربی هستند. علاوه بر این، کلسیم یکی از مهمترین مواد معدنی موجود در شیر است که نقش مهمی در رشد نوزاد ایفا میکند و بخش مهمی از ساختار اسکلتی آنها را تشکیل می‌دهد. به طور کلی، پستانداران به دو دسته زودرس (Precocial) و دیررس (Altricial) تقسیم می‌شوند. از پستانداران زودرس می‌توان به زوج‌سمان و فردسمان اشاره کرد که در مدت کوتاهی بعد از تولد می‌توانند روی پای خود بایستند و حتی بدوند. پستانداران دیررس هنگام تولد کاملاً ناتوان هستند و معمولاً با چشمانی بسته و بی‌مو متولد می‌شوند. از این گروه می‌توان به پستانداران کیسه‌دار، گوشتخواران و جوندگان اشاره کرد.
خصوصیات فوق در بسیاری از پستانداران مشاهده میشود. ولی در اندام‌های برخی از پستانداران جهت تطابق با محیط، تغییراتی ایجاد شده است. برای مثال در خفاش‌ها دست‌ها به منظور پرواز به صورت بال درآمده‌اند. در فک‌ها که آبزی هستند پاها به صورت باله شنا تغییر شکل یافته است. نهنگ‌ها و دلفین‌ها فاقد مو، لاله گوش و پا هستند و دم به صورت باله‌ای پهن و افقی درآمده است اما مانند سایر پستانداران خونگرم هستند، بچه می‌زایند و نوزاد خود را در آب با پستان شیر می‌دهند و برای نفس کشیدن به سطح آب می‌آیند.
در سم‌داران به منظور سرعت بیشتر در دویدن، تعداد انگشتان کاهش یافته، به طوری که در گور فقط یک انگشت که ناخن آن به صورت سم درآمده، وجود دارد.
پوشش بدن (خز) و رنگ آن نیز کمک مؤثری به شناسایی حیوان میکند. این پوشش ممکن است با سن، فصل و جنسیت تغییر کند. در بسیاری از پستانداران به خصوص گوشتخواران، پوشش زمستانی بسیار بلند و انبوه است.
در گوزن زرد ایرانی موها در فصل زمستان بلند و خاکستری و در تابستان کوتاه و نارنجی متمایل به قرمز با خال‌های سفید است. رنگ بعضی از گونه‌های پستانداران در فصل زمستان کاملا سفید میشود. به عنوان مثال رنگ راسوهای مناطق سردسیر آذربایجان و ارتفاعات البرز در فصل زمستان کاملاً سفید است ولی در فصل بهار، پوشش بدن این حیوان مجدداً به رنگ قهوه‌ای در می‌آید. تعداد کمی از پستانداران نیز دارای چند رنگ هستند، مانند موش سیاه که بعضی خاکستری و برخی دیگر سیاه رنگ‌اند. در برخی موارد به علت تغییرات ژنتیکی، رنگدانه‌ها تشکیل نمی‌شود و بنابراین رنگ یک حیوان کاملاً سفید می‌گردد (مانند ببر سفید و موش خانگی سفید) که به آن زال یا آلبینیسم -Albinism- می‌گویند.
گاهی اوقات نیز به علت وجود رنگدانه‌های سیاه رنگ حیوان کاملا سیاه می‌گردد (مانند پلنگ سیاه و روباه سیاه) که به آن ملانیسم -Melanism- می‌گویند.
در اکثر پستانداران ایران تفاوت ظاهری زیادی بین جنس نر و ماده وجود ندارد. ولی معمولاً جثه نرها از ماده‌ها بزرگتر است (در برخی از نهنگ‌ها و خفاش‌ها، ماده‌ها بزرگترند). در اکثر گونه‌های سم‌داران نیز ماده‌ها یا فاقد شاخ هستند و یا در مقایسه با نرها شاخ‌های کوتاه‌تری دارند.
در برخی مواقع از اندازه‌های حیوان جهت شناسایی استفاده میشود. البته باید توجه داشت که مبنای تشخیص، اندازه حیوان بالغ است. اندازه‌گیری اندام‌های خارجی پستانداران معمولاً شامل موارد زیر است:
طول سر و تنه -Head and Body-: از نوک بینی تا محل اتصال دم به بدن (بدن حیوان باید کاملاً شل و کشیده باشد).
طول دم -Tail-: از نوک دم تا محل اتصال دم به بدن (شامل موهای نوک دم نمی‌شود). در بعضی جوندگان اندازه طول دم و مقایسه آن با اندازه طول بدن مهمترین راه شناسایی حیوان است.
طول کلی بدن -Total Lenght-: از نوک بینی تا انتهای دم (در آب‌بازان تا شکاف بین دو لبه دم).
طول گوش -Ear- : از قاعده گوش تا نوک آن (موهای نوک گوش را شامل نمی¬شود).
ارتفاع -Shoulder Height-: از بالای شانه در امتداد دست تا انگشتان.
طول پا -Hind foot-: از پشت پاشنه پا تا نوک بلندترین انگشت (ناخن‌ها شامل نمی‌شوند).
پستانداران در فرآیند تکامل پیشرفته‌ترین موجودات هستند و از نظر تنوع، شکل، رنگ و الگوهای رفتاری از سایر رده‌های حیوانات متمایز و برترند. پستانداران خود را با محیط‌های مختلف کاملاً تطابق داده‌اند. از قطب شمال تا مناطق گرم استوایی وجود دارند و از بهترین تکنیک‌های شنا، حفاری، دویدن و پرواز برخوردارند.
پستانداران را از جنبه‌های گوناگون بررسی می‌کنند که مهمترین این موارد عبارتند از:
نحوه زندگی پستانداران
عادات غذایی و طول عمر پستانداران
حواس و ارتباطات در پستانداران
پوست و مو در پستانداران
شکل ظاهری ساختمان پاها در پستانداران
انواع روشهای حرکت در پستانداران
سازگاری‌های مختلف در پستانداران
تولید مثل در پستانداران
شیوه رشد جنین در پستانداران
راهنمایان طبیعت‌گردی و علاقه‌مندان به این مباحث، می‌توانید با کلیک بر روی هر کدام از موضوعات بالا، اطلاعات کاربردی بیشتری به دست آورید.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان