جفتیابی و جفتگیری خزندگان
اولین قدم برای شروع زادآوری خزندگان، یافتن جفت مناسب است. از این رو ممکن است بین نرهای هرگونه برای تصاحب یک حیوان ماده، درگیری و نزاع صورت گرفته و یا نرها با توجه به غریزه خود شروع به انجام دادن حرکاتی کرده و خود را برای جلب توجه جفت ماده به نمایش بگذارند. به این عمل اصطلاحاً نمایش جنسی (courtship display) گفته میشود. از این قبیل رفتارها میتوان به تغییر رنگ در مارمولک‌ها، ایجاد نعره و پاشیدن قطرات آب به هوا در کروکودیل‌ها، رقص و زورآزمایی در مارها، درگیری در بزمجه‌ها و ... اشاره کرد.
پس از انتخاب جفت نوبت به جفتگیری و عمل لقاح است. در مهره‌داران عمل لقاح به دو صورت داخلی و خارجی انجام می‌پذیرد. جفتگیری در تمامی خزندگان به صورت داخلی انجام میشود، در لقاح داخلی معمولاً حیوان نر مجهز به اندامی میشود که از طریق آن اسپرم‌های خود را وارد اندام تناسلی حیوان ماده می‌کند. اندام تناسلی نرها و ماده‌ها درون محفظه‌ای در زیر بدن قرار دارد با نام کلوآک. خزندگان اولین مهره‌دارانی هستند که اندامهای تناسلی به شکل ابتدایی خود در آنها شکل گرفته است. در میان خزندگان، لاکپشت‌ها و کروکودیل‌ها، نرها دارای یک اندام تناسلی (پنیس) بوده و در سایر گروه‌ها (به استثنای توآتارا) نرها دارای یک جفت اندام تناسلی (همیپنیس) هستند که در هر بار جفتگیری از یکی از آنها استفاده میشود. در توآتارا لقاح توسط چسباندن دهانه کلوآک نر به کلوآک ماده و انتقال اسپرم از این طریق انجام میشود. خزندگان طی روند تکامل و به منظور فائق آمدن بر شرایط سخت محیطی خطرات و دشمنان از لحاظ روش‌های زادآوری تکامل پیدا کرده‌اند. خزندگان ممکن است تخمگذار، تخم زنده‌زا و زنده‌زا باشند.
خزندگان تخمگذار (Oviparous)
در خزندگان تخمگذار، تخم داخل بدن مادر تشکیل شده و سلول تخم نیز در داخل خود تخم ایجاد میشود. پس از ایجاد سلول تخم، مادر، تخمها را از بدن خود خارج می‌کند و تخمها در شرایط محیط، مدتی (بسته به نوع گونه و شرایط محیطی از قبیل درجه حررات و رطوبت) باقی می‌ماند تا جنین داخل تخم ایجاد شود و رشد و تمایزش کامل شود. با اتمام فرآیندهای رشد و نمو جنین درون آنها، نوزادان از تخم متولد می‌شوند. نوزادی که از تخم بیرون می‌آید، کاملاً شبیه مادر خود است. تنها تفاوت، در رنگ و طرح بدن دیده میشود و نیازی به عمل دگردیسی وجود نخواهد داشت. انواع لاکپشت‌ها و اغلب مارمولک‌ها تخمگذار هستند. در خزندگان تخمگذار، تخم دارای پوسته آهکی چرم‌مانند و با زرده زرد رنگ است. در تمامی گونه‌های خزندگان تخمگذار تغذیه جنین توسط مواد غذایی موجود در زرده تأمین می‌گردد.
روی نوک پوزه کروکودیل‌ها، لاکپشت‌ها و توآتارا یک زایده برجسته کراتینی وجود دارد. این زائده هنگام خروج از تخم باعث سوراخ شدن کیسه آمنیوتیک و شکستن پوسته آهکی تخم میشود. در سایر خزندگان دندانی موقتی روی فک‌بالا پدیدار میشود به نام دندان تخم، که همین کار را انجام می‌دهد.
خزندگان زنده‌زا (Viviparous)
در این روش که تنها در برخی گونه‌های با لقاح داخلی اتفاق می‌افتد، سلول تخم پس از شکل‌گیری داخل لوله رحم جای گرفته و تمام مراحل رشد و نمو جنین داخل بدن مادر انجام میشود. نوزادان پس از کامل شدن به همراه کیسه جنینی به دنیا می‌آیند. مانند بسیاری از افعی‌ها از جمله گرزه مار.
خزندگان تخم زنده‌زا (Ovoviviparous)
در این حالت، جنین قسمت کثیری از رشد و تمایز خود را داخل تخم و درون بدن مادر می‌گذارند و در روزهای آخر مادر تخمها را از بدن خود خارج می‌کند. پس از گذشت چند روز جنین رشد و تمایز خود را درون تخم به اتمام می‌رساند و نوزاد از تخم بیرون می‌آید. از گونه‌های تخم زنده‌زا میتوان به اسکینک خال چشمی اشاره کرد. همچنین میتوان به یک گونه مارهای پیتون اشاره کرد که از تخم‌های خود مراقبت میکنند. در این میان دو گونه مار پیتون با افزایش دمای بدن خود تخم‌هایشان را گرم نگه می‌دارند.
روش‌های زادآوری خزندگان به همراه مثال‌هایی برای هر یک از آنها را می‌توانید در جدول زیر مشاهده کنید.
انواع روش زادآوری در خزندگان
|
روش زادآوری
|
نوع گونه خزندگان
|
| تخمگذاری |
لاکپشت‌ها، کروکودیل‌ها، مارها، مارمولک‌ها، توآتارا و کرم‌سوسمارها
|
| زنده‌زایی |
مارها و مارمولک‌ها
|
| تخم‌زنده‌زایی |
مارمولک‌ها و دو گونه مار پیتون
|
دریافت مشاوره تخصصی رایگان