گونه گوزن زرد ایرانی Persian falliow deer
نام فارسی: گوزن زرد ایرانی
نام علمی: Dama dama mesopotamica,dama mesopotamica
نام انگلیسی: Persian falliow deer
نام‌های محلی: (خوزستان: یَحمور)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گوزن زرد ایرانی
طول سر و بدن گوزن زرد 130 تا 200 سانتی‌متر، دم 16 تا 20 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 85 تا 100 سانتی‌متر و وزن 45 تا 110 كیلوگرم است. نرها دارای شاخ‌های پهن، توپر و منشعب هستند كه از پایان 1 سالگی شروع به رشد می‌كنند. تعداد انشعاب‌های شاخ با سن حیوان همبستگی دارد. شاخ‌ها هر سال در فصل زمستان افتاده و در بهار شروع به رشد می‌كنند. طول شاخ‌ها بین 50 تا 70 سانتی‌متر و طول انشعابات آن بین 7 تا 20 سانتی‌متر است. شاخ در نرهای مسن کوتاه‌تر شده و گاهی بدون انشعاب می‌شود. در تابستان بدن پوشیده از موهای كوتاهی است كه در ناحیه پشت و پهلوها به رنگ نارنجی مایل به قرمز دیده می‌شود. در ناحیه پهلو و پشت، خال‌های سفید رنگی وجود دارد كه در 2 طرف پهلوها به خطوط سفیدی تبدیل شده‌اند. این خال‌ها در فصل زمستان نامشخص هستند. موهای بدن در فصل زمستان بلندتر و به رنگ خاكستری دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گوزن زرد ایرانی
گوزن زرد زمانی‌که با مزاحمت‌های انسانی روبرو باشد، شب‌گرد شده و با غروب خورشید فعالیت خود را آغاز می‌كند. حیوانی گیاه‌خوار و نشخواركننده با حواس بویایی و بینایی قوی (قوی‌تر از مرال) است. به صورت اجتماعی زندگی می‌کند. نرهای مسن‌تر گروه‌های جداگانه‌ای برای خود تشكیل می‌دهند و تنها در فصل زادآوری با ماده‌ها هستند. در برخی موارد مسن‌ترین فرد به صورت انفرادی زندگی می‌كند. شناگران خوبی هستند. این گوزن بارها در حال شناور عبور از رودخانه دز مشاهده شده است. در پارک ملی دریاچه ارومیه تعدادی از گوزنها که در جزیره اشک رهاسازی شده بودند حدود 700 متر فاصله این جزیره تا جزیره اسپیر و حدود 2 کیلومتر فاصله با جزیره کبودان را شنا کرده و در این جزایر ساکن شده‌اند. گوزن زرد در محیط‌های طبیعی بسیار محتاط است و به مجرد احساس خطر با خیزهای بلند فرار می‌کند. گاهی نیز در میان بوته‌ها و درختان مخفی می‌شود.از علوفه، میوه و نیز سرشاخه گیاهان تغذیه می‌كنند.
تولید مثل گوزن زرد ایرانی: جفت‌گیری در اوایل پاییز صورت می‌گیرد (جفت‌گیری در پناهگاه حیات وحش دشت ناز از اواسط مرداد ماه و در جزیره اشک کمی دیرتر شروع می‌شود و تا حدود 1 ماه ادامه دارد). در این فصل گردن نرها متورم و موهای اطراف آلت تناسلی از هم باز می‌شوند و بین نرها جدال‌هایی در می‌گیرد. نرها با صدایی که شبیه خرناسه انسان است قلمرو خود را مشخص می‌کنند. در این زمان گوزن نر با بانگ‌های بلند ماده‌ها را به قلمرو کوچک و موقتی که پیرامون چاله‌ای تشکیل داده فرا می‌خواند. جدال نرهای جوان نیز در این فصل صورت می‌گیرد. در خوزستان بچه‌ها در فروردین ماه متولد می‌شوند ولی در دشت ناز که گوزنها تغذیه دستی می‌شوند زمان زایمان از اوایل فروردین شروع می‌شود و تا مرداد ماه ادامه می‌یابد. طول مدت بارداری 8 ماه است و 1 تا 2 بچه به دنیا می‌آورند. بچه‌ها حدود 3 تا 4 كیلوگرم بوده و پس از تولد قادر به راه رفتن و دویدن هستند، ولی مادر در چندر روز اول آنها را در بین علف‌های بلند مخفی می‌کند. بچه‌ها به علت هم‌رنگی با محیط، نداشتن بو و بی‌تحرکی، از دید حیوانات طعمه‌گیر مخفی می‌مانند. تا 9 ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌كنند و بعد از حدود 1 سال و نیم بالغ می‌شوند.
طول عمر گوزنها در اسارت به 20 سال می‌رسد. طعمه‌خواران طبیعی این گونه در ایران شامل گرگ و پلنگ و همچنین گربه جنگلی است که نوزادان و نابالغ‌ها را شکار می‌کند.
آثار و نمایه‌ها و شناسایی گوزن زرد ایرانی
ردپای گوزن زرد: اثر پای گوزن زرد باریک‌تر و بلندتر از مرال است. ردپاها اغلب بسیار نوک‌تیز با لبه‌های داخلی تقریباً موازی است. اثر پینه که تقریباً نیمی از طول اثر پا را تشکیل می‌دهد، اغلب بسیار واضح است. در گوزن ماده طول ردپا 5 تا 6 سانتی‌متر و عرض آن 3.5 تا 4 سانتی‌متر است، در حالی که در گوزن نر طول ردپا تا 8 سانتی‌متر و عرض آن تا 5 سانتی‌متر می‌تواند افزایش یابد.
الگوی ردپا گوزن زرد: الگوی ردپای گوزن زرد در حالت‌های مختلف حرکت کردن مانند مرال است، با این تفاوت که طول گام‌ها تا حدودی کوتاه‌تر است.
سرگین گوزن زرد ایرانی: سرگین‌ها شبیه به سرگین مرال هستند، اما کوچک‌ترند و معمولاً 12 تا 18 میلی‌متر طول و 8 تا 11 میلی‌متر عرض دارند. سرگین زمستانه به شکل گلوله‌های منفرد و سرگین تابستانه به شکل گلوله‌های متصل به هم و به صورت توده‌های بزرگ هستند.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی گوزن زرد در ایران
زیستگاه اصلی این گونه در ایران، چشم‌اندازهای باز با درختان و درختچه‌های پراکنده در کوهستان‌های زاگرس و بیشه‌زارهای استان خوزستان بوده، اما به دلیل از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی و شكار بی‌رویه، جمعیت آنها نابود شده یا بسیار كاهش یافته است. پراكندگی طبیعی کنونی گوزن زرد به بیشه‌زارهای مناطق حفاظت‌شده كرخه، و احتمالا دز، محدود است. در حال حاضر بخش عمده جمعیت گوزن زرد ایرانی در جزیره اشک دریاچه ارومیه و شماری منطقه محصور احداث شده در سرتاسر کشور زندگی می‌کنند.
پراکنش جهانی گوزن زرد ایرانی
در گذشته پراکندگی وسیعی از شمال افریقا تا عراق، ترکیه و ایران داشته، ولی در حال حاضر نسل آن در تمام کشورها مذکور به جز ایران نابود شده است.
وضعیت حفاظتی گوزن زرد ایرانی
مهم‌ترین دشمن طبیعی گوزن زرد، گرگ و گربه جنگلی است. در پناهگاه حیات وحش دشت ناز ساری تعداد 3 رأس نوزاد گوزن زرد که در یک شب توسط گربه جنگلی خفه شده بودند، مشاهده گردید. به علل مختلف نظیر تخریب زیستگاه و شکار بی‌رویه نسل گوزن زرد به شدت رو به کاهش گذاشته بود، به طوری‌که آن را حیوانی منقرض شده می‌پنداشتند ولی در سال 1334 معلوم شد که هنوز تعداد کمی از این گوزنها در جنگل‌های اطراف رودخانه‌های دز و کرخه خوزستان باقی مانده است. در سال 1337 تعداد 2 رأس از این گوزنها به باغ وحش اُپِل در آلمان و در سال‌های 42 و 43 تعداد 6 رأس به دشت ناز ساری منتقل شد. در نتیجه مراقبت‌های انجام شده تعداد گوزنها در دشت ناز افزایش یافت. از سال 1356 تا 1367 تعداد 127 رأس از این گوزنها توسط آقای ضیایی و با همکاری مأمورین و کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست از مناطق دشت ناز و سمسکنده زنده‌گیری و به جزیره اشک، پناهگاه کرخه، زردلان کرمانشان، جزیره کبودان، جزایر کیش و لاوان انتقال یافتند. در سال‌های اخیر نیز تعدادی از گوزن‌های دشت ناز به مناطق محصور میانکتل در استان فارس و باغ شادی در استان یزد منتقل گردیدند. گوزن‌های رها شده در جزیره اشک به خوبی افزایش یافته‌اند طبق برآورد انجام شده در سال 1368 تعداد آنها به حدود 300 رأس افزایش یافته است. در این سال کارکنان محیط زیست آذربایجان غربی با همکاری دانشجویان موفق شدند نسبت به زنده‌گیری و انتقال تعدادی از این گوزنها به زیستگاه‌های اصلی واقع در زاگرس (ایلام 6 رأس، کردستان 6 رأس) و خوزستان (پناهگاه کرخه 10 رأس) و 10 رأس نیز از دشت ناز ساری اقدام نمایند. در زمستان این سال نیز تعداد 12 رأس گوزن زرد توسط زنده یاد هرمز اسدی و زنده یاد حبیب‌الله عباس پور از دشت ناز به منطقه حفاظت شده دنا منتقل گردیدند.
گوزن زرد ایرانی در حال حاضر در زمره گونه‌های در خطر انقراض سازمان حفاظت محيط زيست، در طبقه در معرض خطر انقراض (EN) فهرست سرخ (IUCN) و در پيوست II کنوانسيون CITES قرار دارد. حفاظت از جمعیت‌های آزاد باقی‌مانده و جمعیت‌های نگهداری شده در اسارت نیازمند طرح‌های ویژه مدیریتی است.
طبقه‌بندی گونه گوزن زرد ایرانی
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
خانواده گوزنها
- گونه گوزن زرد ایرانی
- گونه مرال
- گونه شوکا
External Features: HB 130-200 cm, T 16-20 cm, SH 85-100 cm, and W 45- 110 kg. Broad and branched antlers of males start growing at end the of first year. Numbers of points are correlated with age. Antlers are shed in winter and start growing in spring. Length of antlers and their branches are 50 to 70 cm and 7 to 20 cm respectively. Antlers in old males become shorter and sometimes show no branches. In summer, body is covered with reddish orange short hairs on the back and flanks. There are white spots on back and flanks which turns to white line on the latter. These spots are invisible in winter coat. Body hair is longer in winter and is grey in color. Black hair on the upper side of the tail, white face pattern as well as palmation out near the top of the antlers in European fallow distinguishes it from Persian fallow deer.
Biological Features: Fallow deer becomes nocturnal when faced with human disturbance and starts its activity after sunset. It is a social herbivore and a ruminant mammal with acute senses of smell and sight. Adult males live in separate social groups which mix with females only during breeding season. Sometimes, oldest males live solitarily. Fallow deer is a good swimmer. Diet consists of grasses, fruits and foliage of trees and shrubs. Copulation takes place in early fall. During this period, rutting calls of males attracts females to the place where the male has established his small and temporary territory around rutting ditch. Conflicts between young males are also observed in this season. Gestation period is 8 months and 1 to 2 young are born. New born fawns weigh 3 to 4 kg and mother suckles them up to age of 9 months. It takes about 1.5 years to adulthood. Fallow deer in zoological collections have been known to live up to 20 years. Its natural predators in Iran are wolves, leopards and jungle cats (prey on fawns and subadults).
Habitat, Distribution and Abundance: The original habitats of Persian fallow deer in Iran were open landscapes with scattered trees and shrubs in Zagros Mountains in western Iran and woodlands in southwestern province of Khuzestan. However, habitat destruction and extensive hunting wiped out or severely reduced their populations. Now the small free remaining herds are scattered in woodlands along Karkheh and perhaps Dez, rivers. Presently, the majority of Persian fallow deer in Iran live on Ashk Island in Urmia Lake and several enclosures throughout the country.
Conservation Status: Persian fallow deer is considered as an endangered species by Iran Department of Environment, Endangered (EN) by IUCN Red List and cited in Appendix II of CITES. Conservation of remaining free and captive populations need a special management plan.