وقتی زیبایی قربانی ناآگاهی می‌شود

گردشگری به عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع درآمدزا در جهان، همواره در کنار فرصت‌های اقتصادی، با چالش‌های متعددی روبرو بوده است. در این میان، مفهوم "گردشگری انبوه" یا Mass Tourism به عنوان شکلی از سفرهای پرتعداد و مدیریت‌نشده، تهدیدی جدی برای محیط زیست، فرهنگ بومی و ساختار اجتماعی مقاصد گردشگری محسوب می‌شود. جزیره هرمز، این نگین رنگین خلیج فارس، طی سال‌های اخیر به یکی از محبوب‌ترین مقاصد گردشگری ایران بدل شد؛ اما این شهرت ناگهانی و گردشگری انبوه، پیامدهای تلخی برای طبیعت، ساکنان و فرهنگ بومی این جزیره به همراه داشته است.

جزیره هرمز؛ بهشت رنگ‌ها

جزیره هرمز با مساحت کوچک، خاک‌های رنگین، سواحل بکر و طبیعت منحصر به فرد، مدت‌ها ناشناخته مانده بود. طی سال‌های اخیر با گسترش شبکه‌های اجتماعی، تصاویر حیرت‌انگیز این جزیره به سرعت میان مردم دست‌به‌دست شد و هرمز به یکی از مقاصد پرطرفدار گردشگران داخلی، به‌ویژه در فصل زمستان و تعطیلات نوروز تبدیل شد. اما همین شهرت و گردشگری کنترل‌نشده، آغاز مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی هرمز بود.

گردشگری انبوه چیست و چرا خطرناک است؟

گردشگری انبوه به حضور همزمان تعداد زیادی گردشگر در یک مقصد بدون توجه به ظرفیت اکولوژیکی، فرهنگی و زیرساختی آن گفته می‌شود. این نوع گردشگری معمولاً پیامدهای زیر را به همراه دارد:
- تخریب طبیعت و زیستگاه‌های طبیعی
- تولید حجم بالای زباله
- آسیب به فرهنگ بومی و سبک زندگی محلی
- افزایش قیمت کالاها و خدمات برای ساکنان
- آلودگی صوتی و تصویری
- نابودی آرامش و اصالت مقصد

چه اتفاقی در هرمز افتاد؟

- تولید زباله فراوان: جزیره هرمز به دلیل ظرفیت محدود خدمات شهری، توان مدیریت حجم عظیم زباله‌های تولید شده توسط گردشگران را نداشت. پلاستیک، بطری، ظروف یکبار مصرف، زباله‌های غذایی و نخاله‌های ساختمانی در سواحل و کوه‌های رنگین هرمز پراکنده شد.
- تخریب خاک و طبیعت: یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های هرمز، خاک‌های رنگین آن است. متأسفانه برخی گردشگران به‌صورت ناآگاهانه اقدام به جمع‌آوری خاک‌های رنگی به عنوان سوغات کردند که این کار به فرسایش سریع طبیعت منجر شد.
- آلودگی سواحل: استفاده بی‌رویه از خودروهای شخصی، موتورهای سه‌چرخ و تردد بیش از حد در سواحل بکر جزیره، به تخریب بوم‌سازگان ساحلی و آلودگی آب دریا انجامید.
- آسیب به بافت اجتماعی: ورود ناگهانی گردشگران با رفتارهای ناهماهنگ با فرهنگ بومی، مشکلاتی همچون تغییر قیمت‌ها، آلودگی صوتی، بی‌احترامی به سبک زندگی محلی و ایجاد نارضایتی در میان ساکنان را به همراه داشت.
- تخریب نمادهای فرهنگی: برخی آثار و نقاشی‌های محیطی، دیوارنگاره‌ها و جاذبه‌های فرهنگی هرمز هدف آسیب یا تخریب عمدی و سهوی قرار گرفت.

گردشگری مسئولانه؛ راهکار نجات هرمز

نجات هرمز و جلوگیری از تکرار چنین فجایعی در دیگر مناطق طبیعی ایران، مستلزم تغییر نگاه به گردشگری است. گردشگری مسئولانه (Responsible Tourism) مفهومی است که رفتار گردشگر، جامعه محلی و سیاست‌گذاران را در راستای احترام به محیط زیست و فرهنگ بومی هدایت می‌کند.
برخی از راهکارهای قابل اجرا عبارتند از:
- تعیین ظرفیت قابل تحمل جزیره برای گردشگران در هر فصل
- ممنوعیت برداشت خاک‌های رنگی و جریمه متخلفان
- توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی با مشارکت ساکنان بومی
- ایجاد سیستم مدیریت پسماند کارآمد
- آموزش گردشگران پیش از ورود به جزیره
- توسعه حمل و نقل پاک و محدودسازی خودروهای شخصی
- تقویت مشارکت جوامع محلی در مدیریت گردشگری
- وضع قوانین سختگیرانه برای حفاظت از منابع طبیعی

ماجرای هرمز تنها یک نمونه از تأثیرات مخرب گردشگری انبوه است؛ اتفاقی که اگر مدیریت نشود، می‌تواند سایر مناطق بکر ایران را نیز تهدید کند. گردشگری می‌تواند فرصت بزرگی برای توسعه اقتصادی و فرهنگی باشد؛ به شرطی که با نگاه مسئولانه، برنامه‌ریزی دقیق و مشارکت همه‌جانبه پیش برود. آینده هرمز، آینده طبیعت ایران و آینده گردشگری ما، وابسته به میزان مسئولیت‌پذیری ما نسبت به طبیعت و فرهنگ بومی سرزمین‌مان است.