زمین با هسته‌ای متشکل از آهن مذاب چرخان، خود به مثابه یک آهن‌ربای عظیم عمل می‌کند و در سطح پوسته کانی‌های آهن را تحت تاثیر قرار می‌دهد، از جمله‌ی این کانی‌ها، مگنتیت است که دیر زمانی است مورد توجه بشر قرار دارد.

در مورد اختراع قطب‌نما اطلاعات دقیقی در دست نیست، در عین حال چندین روایت وجود دارد که موثق‌ترین آنها به چین، ایران و رم باز می‌گردد. گفته می‌شود چینی‌ها پس از کشف سنگ‌های مغناطیسی، ابتدا با خاصیت آهنربایی آن آشنا شده سپس و به تدریج، خاصیت جهت‌نمایی آن را کشف کرده و پس از انجام آزمایش‌ها و مطالعات فراوان، دستگاه قطب‌نمای اولیه را که به زبان چینی، عقربه نمایش سمت جنوب، نامیده می‌شد را اختراع کردند. «سی‌نان»، هر چند، هیچ تصویر و یا بقایایی از هیچ یک از دستگاه‌های سی‌نان باقی نمانده، اما می‌توان با مطالعه‌ی ابزارهای مشابه آن که بر اساس کتب تاریخی و از روی بقایای کشف شده از جهت‌نمای دوره‌ی سلسله‌ی هان ساخته شده است، به راز باستانی این دستگاه پی برد.

دستگاه سی‌نان از دو قسمت صفحه و قاشق مغناطیسی تشکیل می‌شود. صفحه سی‌نان، از جنس برنز است و سطحی بسیار صیقلی دارد که بر روی آن اسامی 24 جهت، به زبان چینی نوشته شده است. قاشق از یک قطعه آهن تراش یافته از سنگ مغناطیسی طبیعی ساخته می‌شود. برای تعیین جهت با این دستگاه، بایستی قاشق را روی صفحه قرار داده و بچرخانیم، تا آنکه از حرکت بایستد؛ سمتی که دسته‌ی قاشق به آن اشاره می‌کند، جهت جنوب است. این دستگاه تا قرن هشتم میلادی مورد استفاده بوده است.

قطب‌نمای ایرانی نسبت به نوع چینی که 24 جهت داشت، دارای 32 جهت بوده، عدد 32 علاوه بر نشان‌دادن دقت بیشتر قطب‌نمای ایرانی در استفاده از قطب‌نما، نمایانگر آشنایی ایرانیان با اعداد بر مبنای 2 و دانش ریاضی پیشرفته آنان است. همچنین در افسانه‌های کهن ایرانی آمده ‌است که اسفندیار رویین‌تن به هنگام حرکت برای نبرد با اژدها از پیکانی آهنین سود می‌جسته، که همواره جهت ثابتی را به او نشان می‌داده ‌است.

در دوران اسلامی، قبله‌‌نما توسط ایرانیان به قطب‌نما افزوده شد تا همواره و در هر وضعیتی بتوان جهت درست قبله را تشخیص داد.

نویسندگان: مسعود پورعلی، سجاد زارعیان و زهرا قیامی

دریافت مشاوره تخصصی رایگان