بسیاری از پدیده‌های هواشناسی مثل تشکیل ابر، باران و برف، طوفان‌ها و بسیاری از پدیده‌های دیگر وابسته به توده‌های هوا است. توده هوا از نظر ابعاد، حجم بزرگی از هواست که بطور افقی بخش قابل توجهی از یک قاره یا اقیانوس را می‌پوشاند و بطور قائم نیز در بخش مهمی از تروپوسفر-Troposphere ادامه دارد. یک توده هوای معین دارای رطوبت و دمای تقریباً یکنواختی در تمام جهات افقی در هر ارتفاعی است. با توجه به حجم بزرگ توده هوا و هدایت گرمایی کم هوا، به راحتی می‌توان دریافت که این توده‌ها به سرعت تشکیل نمی‌شوند. بنابراین برای ایجاد آن‌ها باید حجم بزرگی از هوا به مدت طولانی (معمولاً بیش از 15 روز) در ناحیه‌ای معین از زمین راکد بماند یا در آن ناحیه گردش کند تا بتواند ویژگی‌های فیزیکی معینی را به دست آورد. معمولاً توده‌های هوا را بر حسب مناطق جغرافیایی منبع آن‌ها نام‌گذاری می‌کنند، مانند توده‌های هوای مدیترانه‌ای و توده هوای قطبی. واضح است که توده‌های هوای دریایی مرطوب‌تر از توده‌های هوای قاره‌ای و توده‌های هوای قطبی سردتر از توده‌های هوای حاره‌ای است. وقتی توده هوا تشکیل شد تحت اثر جریان‌های عمومی اتمسفر یا هواکره به حرکت در می‌آید. مرز بین دو توده هوا را جبهه می‌گویند.

اتمسفر زمین یا هواکره در تعدیل دمای زمین نقش قابل توجهی دارد، به‌طوری که بدون آن شاید تفاوت دمای شبانه روز به بیش از 200 درجه سانتیگراد می‌رسید .جالب است بدانید که به دلیل اتمسفر بسیار رقیق مریخ، دما در سطح آن در حدود 112 درجه سانتیگراد است.

جالب است بدانید که میانگین شوری دریاهای آزاد حدود 35 در 1000 و تغییرات منطقه‌ای آن بین 32 تا 37 در 1000 است. مقدار شوری دریای سرخ و خلیج فارس جایی که تبخیر زیاد و بارش ناچیز است به 41 در 1000 هم می‌رسد.

تاریخچه اولیه هیدروسفر-Hydrosphere مانند تاریخچه اتمسفر-Atmosphere به خارج شدن مواد فرار زمین و وارد شدن آن‌ها به سطح مربوط می‌شود. اینکه این فرآیند طی زمان زمین‌شناسی نرخی ثابت داشته، یا در اوایل تاریخ زمین از سرعت بیشتری برخوردار بوده است، هنوز به صورت سوال باقی مانده‌است. تغییرات ترکیب شیمیایی آب دریا نیز مورد توجه است. یکی از احتمالات موجود در این رابطه، افزایش نمک‌های محلول به یک آب اساساً شیرین و به عبارت دیگر تبدیل تدریجی ترکیب آب دریا به ترکیبی شبیه به ترکیب امروزی آن است. شواهد دیرینه‌شناسی حاکی از آن است که در 600 میلیون سال گذشته و به احتمال قوی در 3000 میلیون سال گذشته، مقدار نمک‌های محلول آب اقیانوس تغییر زیادی نکرده است. بر اساس عقاید موجود در رابطه با منشاء زمین، اقیانوس‌ها، به محض این که سطح زمین به اندازه کافی برای تقطیر آب، سرد شد، تشکیل شده‌اند. مقدار آب و شوری اقیانوس‌های اولیه ناشناخته مانده است. طی تاریخ زمین‌شناسی، اقیانوس‌ها در اثر افزایش آب‌های اولیه ماگمایی رشد کردند. این رشد احتمالاً در اوایل تاریخ زمین از نرخ بسیار بزرگتری برخوردار بوده است، یعنی همان زمانی که پوسته نازک‌تر، دمای میانگین زمین بیشتر و گرمای رادیوژن بیشتر باعث فعالیت آذرین شدید می‌شد. ماهیت سنگ‌های رسوبی و فسیل‌ها نشان می‌دهد که مقدار مواد محلول طی زمان زمین‌شناسی ثابت مانده‌است.

مشاهدات مستقیم در معادن و حفاری‌ها نشان می‌دهد که دما همواره با افزایش عمق، زیاد می‌شود. اگر چه نرخ این افزایش از محلی به محل دیگر تفاوت بسیار دارد. این تغییرات دما مشخصه لایه‌های پوسته‌ای بوده. شیب گرمایی اندازه‌گیری شده در پوسته زمین در محدوده‌ای بین 10 تا 50 درجه سانتیگراد در هر کیلومتر استفاده می‌شود. از روی شیب گرمایی و رسانایی گرمایی سنگ‌ها، جریان حرارت به طرف سطح را می‌توان محاسبه نمود. میانگین مقدار جریان حرارتی 10 × 1.5 کالری بر سانتیمتر مربع بر ثانیه است. این مقدار سالانه برابر با 50کالری بر سانتیمتر مربع می‌شود که برای ذوب یک صفحه یخ به ضخامت 6 میلیمتر کافی است. این نکته نشان می‌دهد که نسبت تأثیر گرمای آزاد شده از زمین در مقایسه با تأثیر خورشید در گرم کردن اتمسفر بسیار ناچیز است. دمای زمین با نفوذ به اعماق بیشتر می‌شود. این افزایش دما در نقاط مختلف زمین متفاوت است ولی به‌طور میانگین به ازاء هر 100 متر 3 درجه سانتیگراد (هر کیلومتر 30 درجه سانتیگراد)، دمای زمین افزایش می‌یابد.

خرد شدن یک حجم ثابت از سنگ در اثر عوامل فیزیکی (هوازدگی فیزیکی) باعث می‌شود سطوح زیادتری در معرض عوامل مؤثر در هوازدگی شیمیایی قرار گیرد و سرعت هوازدگی افزایش یابد.

آب‌های سطحی و زیرزمینی از عامل فرسایش دهندگی آب (در فاز مایع) استفاده می‌کنند، یخچال‌ها از نیروی قدرتمند یخ‌ها (آب در فاز جامد) بهره می‌برند و باد هم از جریان هوا جهت تغییر در سطح زمین استفاده می‌کند.

هر قطره باران در زمان برخورد با سطح زمین، انرژی ذخیره شده در خود را آزاد می‌کند. در مناطقی که دارای پوشش گیاهی با تراکم مناسب است، قطرات آب در اولین برخورد با برگ گیاهان، بخش از انرژی خود را آزاد می‌کند، در نتیجه پس از سقوط از برگ به روی زمین چون میزان انرژی ذخیره شده بسیار کم است نمی‌تواند عامل تخریبی مهمی محسوب شود. در مقابل در زمین‌هایی که فاقد پوشش گیاهی متراکم هستند (مانند مناطق نیمه خشک و خشک و یا مناطقی که درختان آن قطع شده است) قطرات آب باران در اولین برخورد به سطح خاک، باعث سست شدن ذرات خاک می‌شود، در نتیجه با جریان یافتن آب، این ذرات سست شسته و حمل می‌شود و زمین‌هایی را ایجاد می‌کند که در آن‌ها قابلیت رشد گیاه وجود ندارد.

برای مشاهده دره‌های رودخانه‌ای در ایران می‌توان به رشته کوه‌های البرز و زاگرس و سایر ارتفاعاتی که دارای بارش باران است مراجعه کرد. دره هراز در حوالی آب اسک دره رودخانه‌ای نامتقارن می‌باشد. به این دلیل که پهلوی شمالی این دره را گدازه‌های دماوند و پهلوی جنوبی را سنگ‌های آهکی تشکیل داده است و مقاومت این دو در برابر فرسایش متفاوت است، در نتیجه دره‌ای که در اثر فرسایش به وجود آمده، دره‌ای نامتقارن است.

از جمله حوزه‌های آبرفتی مهم که زادگاه تمدن‌های بشری بوده‌اند، می‌توان به حوضه آبرفتی وسیع بین‌النهرین و یا حوضه وسیع دشت خوزستان و دشت گیلان اشاره نمود.

این پدیده را در بسیاری از رودها در سراسر ایران می‌توان مشاهده کرد. دانه‌ها نزدیک سرچشمه رود حالتی زاویه‌دار دارند ولی در مناطق پست و دشتی به شکل کروی نزدیک‌تر هستند.

مقدار فضای خالی در لابه‌لای یک خاک یا سنگ را تخلخل می‌گویند. میزان تخلخل در سنگ‌ها و رسوبات به عوامل مختلفی بستگی دارد که عبارتند از شکل دانه‌ها، سیمان و اندازه نسبی دانه‌ها. هرچه دانه کرویت بیشتری داشته باشد، میزان تخلخل نیز بیشتر است. هر چه سیمان بین دانه بیشتر باشد، میزان تخلخل کمتر است و هر چه دانه‌ها از نظر اندازه هماهنگ‌تر باشند، تخلخل بیشتر است.

توانایی رسوبات یا خاک متخلخل را برای عبور دادن یک سیال، نفوذپذیری می‌گویند. اگر آب به آسانی بتواند در رسوبات جریان پیدا کند، اصطلاحاً رسوب، نفوذپذیری خوب دارد و در غیر این صورت رسوب، نفوذناپذیر است. آبرفت‌ها از جمله رسوباتی هستند که تخلخل بالا و نفوذپذیری خوبی دارند.

مرز میان منطقه اشباع از آب و سطح فوقانی منطقه اشباع را سطح ایستابی می‌گویند. در بخش بالایی منطقه اشباع، لابه‌لای ذرات علاوه بر آب، هوا نیز وجود دارد. به این منطقه، منطقه تهویه نیز می‌گویند.

لایه یا مجموعه آبداری را که بتوان آب آن را از راه‌های گوناگون بدست آورد، لایه آب‌دار یا سفره آب زیرزمینی می‌گویند. سفره‌های آب زیرزمینی مناسب، اغلب در رسوبات شن و ماسه تشکیل می‌شود، لذا بهترین محل برای وجود سفره‌های آب زیرزمینی است. رسوبات رسی با وجود تخلخل بالا، چون از نفوذپذیری کمی برخوردارند، سفره‌های آب زیرزمینی مناسبی را تشکیل نمی‌دهند. سفره‌های آب زیر زمینی 2 نوع هستند. سفره‌های آزاد (سفره آبی که توسط لایه نفوذناپذیر محدود نشده باشد) و سفره‌های تحت فشار (سفره‌هایی که توسط لایه‌های نفوذناپذیر مانند رس محدود شده باشد).

در ایران چشمه‌های آبگرم را در اطراف آتشفشان‌ها به وفور می‌توان دید مانند چشمه‌های آبگرم اطراف سهند، سبلان و قله دماوند.

چاه که یک حفره استوانه‌ای شکل است از بالای سطح آب زیرزمینی حفر می‌شود و تا منطقه اشباع پیش می‌رود. چاه‌ها به روش‌های سنتی و مدرن حفر می‌شوند. در روش¬های سنتی، عمق چاه کم است و در محل‌هایی حفر می‌شود که سفره آب زیرزمینی به سطح زمین نزدیک است ولی چاه‌های مدرن با استفاده از دستگاه‌های مکانیکی و تا اعماق زیاد حفر می‌شود. نوعی از چاه که در سفره‌های آب زیرزمینی تحت فشار حفر می‌شود و در نتیجه آب آن با فشار خارج می‌شود، به چاه آرتزین معروف است.

یکی از بزرگترین ابتکارهای ایرانیان باستان برای انتقال آب، حفر قنات یا کاریز است. قنات یا کاریز یک مجرای تقریباً افقی همراه با تعدادی چاه است که در زمین حفر می‌شود تا آب زیرزمینی در آن روان شود و به سطح زمین راه پیدا کند. قسمت اصلی قنات، مجرای افقی یا پیشکار است که وظیفه انتقال آب را به طرف مظهر قنات به عهده دارد. مجرای قنات از دو قسمت تشکیل شده است که اصطلاحاً تره کار و خشکه کار می‌گویند. قسمت تره کار، عامل اصلی جمع‌آوری آب است و آن را به سمت بخش خشکه کار هدایت می‌کند. مجرای افقی با تعدادی چاه عمودی به سطح زمین راه پیدا می‌کند که به نام میله معروف است. اولین چاه (دورترین چاه به مظهر قنات) بنام مادر چاه معروف است.

مهم‌ترین غارهای نمکی در ایران در جزیره قشم واقع است. پیشنهاد می‌شود با توجه به محل زندگی خود نزدیک‌ترین غار را برای بازدید انتخاب کنید و فضای غار را به طور ملموس تجربه نمایید. البته توجه داشته باشید که غارنوردی نیز نظیر کوهنوردی بر پایه رعایت مجموعه‌ای از اصول و نکات ایمنی استوار است و شما به عنوان راهنمای تور می‌بایست در عین آمادگی جسمانی کافی و نیز شناخت کامل و کافی از غار مورد بازدید، هم خود اصول و نکات لازم را رعایت نمایید و هم بر مراعات آن‌ها از طرف مسافران خود مصر باشید.

در ایران چشمه‌های تراورتن ساز متعددی وجود دارد مانند چشمه آب گرم آب اسک در جاده هراز، چشمه تراورتنی منطقه تخت سلیمان، چشمه‌های جنوب نایبند و چشمه های جنوب قم.

بر اثر ته‌نشین شدن مواد محلول آب‌های زیرزمینی در سنگ‌های رسوبی، توده‌ای از مواد معدنی سخت و متراکم تشکیل می‌شود که به آن کنکرسیون-Concretion می‌گویند. ابعاد این پدیده از چند میلیمتر تا چند متر می‌رسد و معمولاً بیضوی یا کروی هستند. این رسوبات که جنس‌هایی متفاوت دارند به دور یک هسته مرکزی تجمع می‌کنند و در نهایت به صورت متحدالمرکز رشد می‌کنند. کنکرسیون‌ها را در بسیاری از سنگ‌های رسوبی می‌توان مشاهده کرد. در شمال تهران (در حوالی شمشک و گرمابدر) و در جاده هراز بعد از امام زاده هاشم می‌توان کنکرسیون‌های اکسید آهنی را به وفور دید.

در ایران در بسیاری از سنگ‌های آذرین خروجی و بعضی از سنگ‌های رسوبی می‌توان ژئودها-Geode را یافت. عمومی‌ترین نوع آن کوارتزهای شفاف است، اما در بعضی مناطق کوارتز بنفش (آمتیست) نیز وجود دارد.

جالب است که بدانید در بخش‌هایی از کویر لوت، در منطقه‌ای به وسعت تقریبی 10,000 کیلومتر مربع از رسوبات نرم دریاچه‌ای (شامل رس و گچ) مناظر فرسایشی زیبایی توسط باد ایجاد شده است. در این رسوبات وزش مداوم باد، شیارهای طولانی به ارتفاع 80 متر ایجاد کرده است. این رسوبات (و اشکال فرسایشی) را اصطلاحاً کلوت می‌گویند. ضخامت این رسوبات بیش از 300 متر تخمین زده می‌شود.

در کویر لوت و بخش‌هایی از سواحل جنوبی ایران، پوشیده از تپه‌های ماسه‌ای است. بسیاری از این تپه‌ها به ارتفاع 30 تا 100 متر است. اما در شرق کویر لوت تلماسه‌هایی با ارتفاع بیش از 200 متر نیز مشاهده شده است.

یک نکته مهم در بررسی منشا و ترکیب ماگما این است که هر کانی دارای نقطه ذوب خاصی است، بنابراین هنگامی که یک سنگ گرم می‌شود، کانی‌های مختلف به تدریج ذوب می‌شوند و یک توالی مشخص برای ذوب شدن آن‌ها وجود خواهد داشت. در نتیجه، ذوب سنگ می‌تواند منجر به تشکیل ماگما با ترکیب‌های مختلفی نسبت به سنگ اصلی شود.

در محدوه رشته کوه‌های میان اقیانوسی بر اثر جریان همرفتی حاصل از بالا آمدن مواد مذاب و سرد شدن آن‌ها در زمان رسیدن به کف اقیانوس، دو صفحه از یکدیگر باز و دور می‌شود و در محل خروج مواد مذاب هم یک رشته کوه طویل در کف اقیانوس ایجاد می‌شود. در منطقه فرورانش، پوسته اقیانوسی و رسوبات همراه آن به داخل جبه حرکت می‌کنند و به علت اصطکاک ناشی از حرکات صفحات و همچنین حرارت جبه، گرم می‌شوند. در این مرحله، صفحه در حال فرورفتن ذوب می‌شود و ماگمای حاصل به بالا می‌آید و اگر مسیر برای خروج آن هموار باشد به صورت آتشفشان از داخل زمین خارج می‌شود و در غیر این صورت سنگ‌های آذرین درونی را ایجاد می‌کند.

بافت فانریتیک: در این نوع بافت بلورهای منفرد آن قدر درشت هستند که می‌توان با چشم غیر مسلح آن‌ها را مشاهده کرد.
بافت آفانیتیک: در این بافت بلورها فقط با استفاده از میکروسکوپ قابل مشاهده‌اند و سنگ‌هایی که دارای این بافت هستند حالتی توده‌ای و متراکم دارند.
بافت شیشه‌ای: این نوع بافت شبیه شیشه معمولی است و می‌تواند در سنگ‌ها به صورت توده‌ای متراکم یا رشته‌ای و متخلخل وجود داشته باشد. در این بافت حتی با میکروسکوپ نمی‌توان هیچ بلوری را دید.
بافت پورفیری: در این بافت بلورها در دو اندازه وجود دارند که بلورهای درشت‌تر را درشت بلور یا فنوکریست و بلورهای ریزتر را خمیره سنگ می‌نامند. گاه خمیره بسیار ریز بلور است و گاه می‌توان با کمی دقت بلورهای آن را دید.

احتمالاً برای شما فراگیران عزیز جالب است که بدانید، در ایران توده‌های بزرگ و کوچک فراوانی با جنس گرانیتی وجود دارد، مناطق شاخص و شناخته شده آن عبارتند از: شمال و شمال‌غرب زنجان، شمال غرب ابهر و سروجان، شمال گلپایگان، شمال بافق، زریگان، برنورد، جنوب سائین دژ، شمال‌غرب تبریز (کوه مورو)، جنوب و جنوب غرب مشهد (توده‌ای با وسعت 60 در 40 کیلومتر)، غرب همدان و شمال اسد آباد (آلموقلاق)، گرانیت الوند (با وسعت 15 * 40 کیلومتر)، علم کوه، جنوب لاهیجان، لنگرود و گرانیت شیر کوه.

پدیده منشورهای شش ضلعی بازالتی را در ایران در گدازه‌های دماوند، ماکو و یا سربیشه می‌توان دید.

حوالی دامغان (بزکوه - ترود)، شاهرود، ماسوله، انارک، اطراف مشهد، جیرود، شمال قزوین تا حوالی کوهین، ماکو، طالش، شاندرمن، حوالی آوج، جنوب لاهیجان، سبلان، سهند، سربیشه، بزمان، مهاباد، سلماس، شمال اهر و دماوند.

اسکوری‌ها در ایران در حوالی دشت‌های شمال قزوین یافت می‌شوند.

توف‌ها-Tuff را در شمال تهران و بسیاری از مناطق ایران مرکزی، جنوب قم و شرق ایران می‌توان مشاهده کرد.

برای تشخیص سنگ‌های آذرین، سه ملاک عمده کانی شناسی زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
وجود یا عدم وجود کوارتز: کوارتز در سنگ‌های آذرین روشن -سنگ‌هایی که میزان کوارتز آن‌ها زیاد باشد جزو سنگ‌های اسیدی محسوب می‌شوند- یکی از کانی‌های اصلی سازنده سنگ است، ولی در سنگ‌های آذرین تیره، یا وجود ندارد یا جزء کانی‌های اصلی محسوب نمی‌شود.
نوع فلدسپات از نظر ترکیب: فلدسپات‌های پتاسیم‌دار و پلاژیوکلازها (سدیم و کلسیم‌دار) جزء کانی‌های اصلی سنگ‌های اسیدی هستند، ولی در سنگ‌های آذرین حد واسط و قلیایی یا وجود ندارند یا به مقادیر جزیی یافت می‌شوند. در عوض پلاژیوکلاز مشخصه سنگ‌های آذرین قلیایی است.
نسبت و نوع کانی‌های آهن و منیزیوم: به عنوان یک قانون کلی می‌توان گفت که سنگ‌های آذرین قلیایی (سنگ‌های تیره رنگ)، غنی از کانی‌های آهن و منیزیوم‌دار هستند، در حالی که انواع اسیدی (سنگ‌های روشن) عمدتاً مقادیر زیادی کوآرتز دارند.

در طی آخرین دوران زمین‌شناسی، آتشفشان‌هایی در ایران وجود داشته که امروزه قلل آن‌ها ارتفاعات مهمی تشکیل داده‌اند. در حال حاضر، برخی از آن‌ها در مرحله گوگرد‌زدایی بوده و از دهانه آن‌ها بخار آب و گازهای گوگردی خارج می‌شود. بر اساس داده‌های موجود، برخی از آتشفشان‌ها حتی از قدیم نیز فعال بوده‌اند (نظیر سبلان)، ولی مخروط اصلی آن‌ها در کواترنر به وجود آمده است. آتشفشان‌هایی که در کواترنر فعال بوده‌اند عبارتند از: دماوند، سهند، سبلان، تفتان، بزمان و غیره.

مخروط دماوند در مرکز سلسله جبال البرز، بارزترین فعالیت آتشفشانی کواترنر را نمایان می‌سازد به استثنای برخی از فوران‌های کوچک که اخیراً کشف شده است در این کمربند کوه‌زایی فعالیت جدید شناخته نشده است. تاریخ فعالیت این آتشفشان به خوبی شناخته نشده و مخروط آن به صورت مطبق است، که ارتفاع آن از سطح دریا 5670 متر، ولی از زمین‌های اطراف 1600 تا 2000 متر است. گدازه‌های دماوند وسعتی در حدود 400 کیلومتر مربع را پوشانیده است. دهانه آتشفشان دماوند در حدود 400 متر قطر دارد. قسمت مرکزی دهانه به وسیله دریاچه‌ای از یخ پوشیده است و در حاشیه سنگی آن‌ها خروج گازهایی وجود دارد و باعث زرد رنگ شدن سنگ‌ها شده است. تعیین سن گدازه‌های دماوند با روش کربن 14، و با استفاده از مواد کربن‌دار موجود در رسوبات و لابلای گدازه‌ها، حداقل سن در حدود 38500 سال تعیین شده است. چندین چشمه گوگردی و آب گرم مستقیماً به مرحله نیمه فعال امروزی دماوند مربوط است، مانند چشمه‌های گوگردی و آب گرم که در جنوب شرقی کوه واقع است و درجه حرارت آب آن در حدود 70 تا 80 درجه سانتیگراد است. سایر چشمه‌ها نیز که سرشار از آهک و بخار گوگرد است، در اسک، دره عمیق هراز و بایجان ظاهر می‌شوند. بر اثر چشمه‌های آبگرم، ضخامت زیادی از تراورتن بر جای گذاشته شده است.

کوه آتشفشانی تفتان مطبق است که در 99 کیلومتری جنوب -جنوب شرقی زاهدان و 45 کیلومتری شمال- شمال غربی خاش قرار دارد. ارتفاع این کوه از سطح دریا 4050 متر ولی نسبت به زمین‌های اطراف 2600 متر است. ساختمان اصلی شامل دو کوه است که به وسیله بخشی زین مانند باریک به هم متصل شده‌اند. قله جنوب شرقی تا اندازه‌ای شکل مخروطی خود را حفظ کرده و به وسیله جریان گدازه ضخیم و جوانتر پوشیده شده است. لایه‌های خاکستر در این آتشفشان کم است. دهانه‌ای با شیب تند در دامنه جنوبی قله وجود دارد که قسمتی از آن به وسیله انفجار شدید و فرسایش بعدی خراب شده است. از دیواره‌هایی که شیب تند دارند گاز زرد و سفید رنگ، با صدایی شبیه سوت بالا می‌آیند و ایجاد ابری سفید می‌کند که گاه از فاصله 100 کیلومتری دیده می‌شود.

آتشفشان  بزمان در 110 کیلومتری شمال غرب ایرانشهر و 120 کیلومتری مغرب خاش قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا 3,490 متر، ولی نسبت به زمین‌های اطراف 2,100 متر است. مخروط اصلی و فرعی، مطبق است که گدازه‌های آن از چندین دهانه خارج شده است. مخروط اصلی ارتفاعی در حدود 3,490 متر دارد، جریان‌های بزرگ گدازه از دامنه شرقی قله جریان یافته است. در دامنه شمالی نیز همین جریان گدازه، مخروطی با شیب تند و بسیار مشخص تشکیل داده که از آن جریان گدازه با غلظت خیلی زیاد بیرون آمده است. در اطراف قله اصلی چندین مخروط کوچک که گدازه تیره رنگ بازالتی تشکیل شده، دیده می‌شود. بلندترین قله، مخروطی جدید است که از قطعات بزرگ گدازه و خاکستر تشکیل شده و قطر دهانه آن در حدود 500 متر است.

آتشفشان سهند در 40 کیلومتری جنوب تبریز واقع است و با آتشفشان‌های کوچک‌تر شمال غرب دریاچه ارومیه و مرکز آتشفشانی ارمنستان و آرارت که در نزدیکی مرز ایران واقع است، ارتباط دارد. کوه سهند با ارتفاع 3600 متر مخروطی بسیار پهن و گسترده دارد که از توف‌ها-Tuff و خاکسترهای فراوان تشکیل شده و به وسیله آب‌های جاری، دره‌های تنگی در آن‌ها ایجاد شده است. تعیین سن مطلق گدازه‌های مختلف سهند بین 12 میلیون سال تا 0.14 میلیون سال را نشان داده است. به این ترتیب آتشفشان‌های سهند در چند مرحله فعالیت داشته و در حد بین این مراحل فعال، آرامش نسبی برقرار بوده است.

آتشفشان سبلان از نوع آتشفشان نقطه‌ای و مخروط آن مطبق است که از نظر ساختمان و حجم شبیه آتشفشان‌های حاشیه قاره‌ای است، ولی از نظر شیمیایی شباهتی با انواع حاشیه قاره‌ای ندارد. این کوه در شرق تبریز واقع است. ارتفاع آن از سطح دریا 4800 متر و گدازه‌های آن سطحی معادل 1200 کیلومتر مربع را اشغال کرده‌اند و به علت فروریختگی و ریزش متعدد به شدت قطعه قطعه است.

سنگ‌های رسوبی فقط در حدود 5% از حجم پوسته جامد زمین را تشکیل می‌دهند.

درباره دلیل فسیل شدن ماموت‌ها و دیگر جانوران یافت شده، گفته می‌شود که یا این موجودات تحمل سرمایی سخت منطقه را نداشتند و هلاک شدند و در داخل یخ‌ها مدفون شدند و یا اینکه آن‌ها از ابتدا در این مناطق می‌زیستند ولی گاه هنگام عبور از کنار دره‌ها بر اثر ریزش کناره دره به کف دره سقوط کردند و توسط رسوبات یخی مدفون شدند. بر اساس جدیدترین مطالعات انجام گرفته، عوامل ژنتیکی در انقراض این موجودات نقش داشته‌اند.

امروزه نرم‌تنان تقریباً با 128,000 گونه، پس از بندپایان بزرگترین و متعددترین شاخه جانوری هستند که در اقیانوس‌ها، آبهای شیرین و نقاط مختلف خشکی‌ها و به طور کلی در همه جا یافت می‌شوند.

گاستروپودا با 105,000 گونه، امروزه متنوع ترین رده نرم‌تنان محسوب گشته و بیشترین پراکندگی و گسترش جهانی از نرم‌تنان را دارا هستند.

نام براکیوپودا به علت وجود زوائدی بنام براکیا در بدن این موجودات است. این موجودات کف‌زd و دریایی هستند و در عمق کم دریا زیست می کنند (بین ساحل تا 180 متر) این موجودات توسط اندام ساقه مانندی به رسوبات کف حوضه رسوبی متصل می‌شوند.