طبقه‌بندی خزندگان بر اساس وجود یا عدم وجود دندانهای سمی
این نوع طبقه‌بندی خزندگان، همان طور که از نامش بر می‌آید، تنها مربوط به آن دسته از خزندگانی است که سمی هستند، در نتیجه تنها خزندگان مورد بحث در این قسمت مارها می‌باشند. دسته‌بندی مارها براساس وجود یا عدم وجود دندان سمی در آنها به 2 دسته کلی انجام میشود:
مارهای غیرسمی
مارهای سمی
در مارهای غیرسمی، دندانی توخالی برای تزریق سم وجود ندارد و تمام دندان‌ها یک اندازه و تقریباً یک شکل هستند، ولی در مارهای سمی یک جفت دندان سمی توخالی وجود دارد که از طریق مجرایی به غده سمی راه دارند.
شناخت مارها از روی شکل ظاهری آنها خیلی مشکل و گاهی غیر ممکن است. مارهای سمی ایران معمولاً این مشخصات را دارند:
حفره‌ای بین چشم و بینی دارند، مردمک چشم عمودی یا بیضی است. سر افعی‌ها مثلثی شکل است، با دمی کوتاه و گردنی کاملاً مشخص. در کبراها مردمک چشم بیضی است و گردن در امتداد بدن قرار دارد. کفچه مار خراسانی هنگام احساس خطر سر خود را بالا نگه می‌دارد و با کمک عضلات گردن و پهن کردن آن، سر را به شکل کفچه در می‌آورد. کبرای جنوب و غرب کشور با جهش‌های تند و کوتاه و با صدای مخصوص خود جلب توجه می‌کند و پولک مخرجی آن منقسم است. تمام مارهای سمی دارای دو نیش دندان یا فنگ قدامی هستند. مارهای دریایی سرشان کوچک و دمشان پهن است. مار جعفری دارای خال صلیبی شکل روی ناحیه سر است و مار شاخدار با داشتن دو زایده شاخی‌شکل روی چشم‌هایش مشخص میشود. اغلب مارها برای دفاع از خود حمله می‌کنند و با دندان سمی یا فنگ، سم خود را به شکار تزریق می‌کنند. چگونگی تزریق سم به طرز قرار گرفتن استخوان‌های سر بستگی دارد که در انواع مارها متفاوت است. به طور کلی با حرکت استخوان‌های سر و ایجاد فشار ماهیچه‌ها به غده سمی، مقداری سم از راه کانالی که از یک طرف به غده سمی و از طرف دیگر به دندان سمی متصل است، به شکار منتقل میشود.
مارهای سمی را به دو دسته کلی تقسیم می‌کنند:
- مارهای نیمه‌سمی (سمی تصادفی)
در مارهای نیمه‌سمی، دندان تزریق کننده سم کوچک است و در بخش خلفی فک بالا جای دارد. به همین علت است که غالب مارگزیدگی‌های این مارها به مرگ منجر نمی‌شود. موقعیت دندان سمی این مارها در تصویر زیر آمده است.
اما در مارهای سمی خطرناک دندانهای تزریق کننده سم در بخش قدامی (جلویی) فک بالا جای گرفته‌اند، که این امر باعث میشود تا گزش این مارها مرگ‌آور باشد. مارهای سمی خطرناک خود به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- مارهای سمی با دندان تزریق کننده سم ثابت (Proteroglypha): این نوع دندان را که قابلیت تحرک کمی دارد، می‌توان در مارهای کبرا و مرجانی مشاهده کرد.
- مارهای سمی با دندان تزریق کننده سم متحرک (Solenoglypha): دندان سمی متحرک که در مارهای افعی و افعی‌های حفره‌دار دیده میشود بر روی استخوان ماگزیلاری یا فک بالا متصل است که این استخوان به صورت لولا روی فک بالا حرکت می‌کند و هنگامی که حیوان دهانش را می‌بندد به داخل خم میشود. این نوع دندان را می‌توان را در در افعی‌ها و مارهای زنگی مشاهده نمود.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان