گونه دلیجه Common Kestrel

نام فارسی: دلیجه
نام علمی: Falco tinnunculus
نام انگلیسی: Common Kestrel (Eurasian Kestrel)
نام‌های محلی: ترکی: کرکینجک؛ کردی: ه هلکه س همای گ هوره؛ گیلانی: بادکونزنه- پشه خور؛ سیستانی: شینَک، لری: بادکَپنه

زیرگونه‌‌های دلیجه

بیشترین پراکنش متعلق به زیرگونه‎ی tinnunculus است که از اروپا تا آسیا و ایران پراکنش دارد. زیرگونه‌ی canariensis  و dacotiae  در جزایر قناری، neglectus و alexandri در جزیره‌ی کپ ورده و زیرگونه‌ی rupicolaeformis در مصر و شمال آفریقا پراکنش دارد.

ویژگی‌های ظاهری گونه دلیجه

طول بدن 32 تا 35 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 71 تا 80 سانتیمتر است. شاهینی به نسبت کوچک جثه شبیه به دلیجه کوچک است ولی نسبت به آن بزرگتر است؛ بدن باریک‌تر، بال‌ها و دم بلندتر و ناخن‌های سیاه دارد. نر و ماده متفاوت (ماده اندکی بزرگ‌تر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرنده‌ی نر بالغ روتنه و پوش‌پرهای روی بال‌ها بلوطی پررنگ همراه با خال‌های سیاه، شاهپرهای پرواز تیره، سر و دم خاکستری و زیرتنه نخودی با خال‌های سیاه است که در امتداد هم تشکیل نوارهای طولی می‌دهند. خط شاربی سیاهی در زیر چشم‌ها دارد و گلو سفید است. دم باریک و بلند و نزدیک به انتها نوار سیاه پهنی دارد. در پرنده‌ی ماده‌ی بالغ روتنه و تارک سر قهوه‌ای مایل به بلوطی با راه‌راه عرضی و شاهپرهای پرواز تیره هستند. بر خلاف نر، دم خرمایی کمرنگ و راه‌راه دارد. زیرتنه نسبت به پرنده‌ی نر تیره‌تر است و نوارهای تیره‌ی بیشتری در زیر بال‌ها دیده می‌شود. پرنده نابالغ شبیه به ماده اما رنگ پریده‌تر است و خطوط پهن‌تری در زیرتنه دارد.

ویژگی‌های زیستی گونه دلیجه

در مجاورت خلنگزارها، علفزارها، تالاب‌هایی با پوشش گیاهی اندک، بیشه‌ها، پارک‌ها، کشتزارها، حاشیه یا فضای باز درون جنگل‌ها، سواحل شنی و صخره‌ای، حاشیه‌ی رودخانه‌ها و گاهی در مجاورت مناطق مسکونی به سر می‌برد. پرنده‌ای اجتماعی نیست و در اغلب اوقات سال به تنهایی یا جفت دیده می‌شود.
- پرواز: پروازی قدرتمند با بال زدن‌های سریع و کم‌عمق دارد و با بال‌هایی صاف بال‌بازَروی می‌کند. هنگام شکار درجابال‌زنی می‌کند و به طور عمودی بر طعمه خود فرود می‌آید.

- تغذیه: از پستانداران کوچک، پرندگان، مارمولک‌ها و حشرات تغذیه می‌کند. جوجه‌آوری از اوایل فروردین و با تشکیل قلمروهای کوچک در اطراف آشیانه یا به شکل کلنی در درختزارهای باز آغاز می‌شود.
- تولید مثل: تک همسر است و آشیانه‌اش کپه‌ی کوچکی از خاروخاشاک و شاخه‌های کوچک درختان است که آن را در لبه صخره‌ها، ساختمان‌ها و یا در حفره‌ی درختان بنا می‌کند. همچنین گاهی آشیانه‌های قدیمی پرندگان بزرگ‌جثه را ترمیم و استفاده می‌کند. معمولاً 4-5 و گاهی تا 9 تخم بیضی کوتاه تا نیمه بیضی کوتاه، سفید تا نخودی مایل به زرد، با خال‌های قهوه‌ای مایل به قرمز و به ابعاد 31.8× 39.7 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 27 تا 20 روز طول می‌کشد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در 27 تا 32 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی همچنان تا چند هفته پس از آن در کنار والدین باقی می‌مانند.

زیستگاه گونه دلیجه

این پرنده در مناطق باز، درختزار، حاشیه تالاب‌ها، روی تیرهای برق و صخره‌ها و در نزدیکی شهر و روستا به سر می‌برد.

مکان‌های مهم زادآوری گونه دلیجه در ایران

دلیجه در سراسر ایران به جز جنوب غرب کشور، زادآوری دارد.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان

پراکندگی گونه دلیجه

- پراکنش در جهان: دلیجه در سراسر اروپا، آسیا و شمال آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: مقیم و جوجه‌آور معمول در تپه ماهورها و مناطق کوهستانی کشور به جز نواحی جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان است. همچنین در تمامی مناطق کشور به جز مناطق بیابانی زمستانگذرانی می‌کند.

- پراکنش در تهران: در تمام فصول در شهر تهران قابل مشاهده است.

مهاجرت سالیانه گونه دلیجه (کوچ)

 دلیجه تقریباً در تمام مناطق ایران و در سراسر اروپا، آسیا و شمال آفریقا زادآوری دارد و پرنده بومی است. در ایران نیز معمولا مهاجرت طولانی نمی‌کند. (به جز در یک مورد که دلیجه‌ی حلقه گذاری شده در خوزستان، در مرز چین و روسیه رکورد شده است.)

وضعیت حفاظتی گونه دلیجه

در ضمیمه‌ی II کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض انقراض (CITES) قرار دارد. در ایران نیز در فهرست پرندگان حمایت شده قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.

صدای پرنده دلیجه

صدای این پرنده تا حدودی جیغ مانند و به صورت «کی- کی- کی-» شنیده می‌شود.

روش‌های شناسایی گونه دلیجه

- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: مانند تمام گونه‌های خانواده‌ی falconidae نوک بال‌ها تقریبا! تیز است. بال‌ها در محل اتصال به بدن پهن اما در انتها باریک می‌شوند. (هنگام اوج‌گیری نوک‌تیز بودن بال‌ها خیلی مشخص نیست و ممکن است گرد دیده شود.) چند تا بال می‌زند و کمی بال بازرَوی می‌کند. برای جست و جوی طعمه روی زمین، درجابال‌زنی می‌کند، در حالی که دم خود را کاملاً باز کرده است. جثه‌ی دلیجه از راه دور نسبت به بقیه پرندگان شکاری کوچک دیده می‌شود. پشت بدن آجری رنگ و در تضاد با شاه‌پرهای بالی، سیاه دیده می‌شود. دم و سر پرنده خاکستری و در تضاد با رنگ شکم و پشت پرنده هستند. زیر بدن و بال‌ها در نور زیاد کاملاً روشن دیده می‌شوند.

- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: نرهای بالغ کاملاً قابل شناسایی هستند، پشت بال‌ها آجری رنگ و زیر تنه کرم که کاملاً نقطه نقطه هستند. سر طوسی و خط سبیلی تیره مشخص است. از نمای بالا دم خاکستری و تنها یک بند تیره‌ی پهن در انتهای آن دیده می‌شود. جوان‌ها و ماده‌ها نیز در پشت بال‌ها سرخ رنگ هستند با خال‌های سیاه و شاه‌پرهای تیره اما دم راه‌راه‌های باریک فشرده و در انتها یک بند تیره و یک نوار سفید باریک دارد. گلو بی‌رنگ است. رنگ سینه کرم است که خال‌های کنار هم قرار گرفته آن را خط‌خط (عمودی) نشان می‌دهد. در صورت خط سبیلی و خط چشمی به خوبی دیده می‌شود. از زاویه‌ی زیر شاه‌پرها کاملاً راه‌راه و نوک انگشت‌ها تیره هستند. فرمول بالی با بسیاری از هم‌خانواده‌های خود متفاوت است. (P8=P9 و بلندتر از P7=P10)

- شناسایی در حالت نشسته: اغلب با زاوه‎ی 45 درجه می‌نشیند. نوک شاه‌پرها تقریباً 3/4 دم بلندی دارد. این مشخصه دلیجه را از لیل، ترمتای پا سرخ (Falco vespertinus)  و دلیجه کوچک متمایز می‌کند. البته ترمتای و قرقی نیز در این مشخصه شبیه دلیجه هستند اما طرح و رنگ بدن متفاوت است. رنگ ناخن‌ها کاملاً سیاه است (در دلیجه کوچک سفید یا خاکستری روشن است). نرها از روی رنگ آجری پشت با خال‌های سیاه، رنگ طوسی روی سر، گونه‌های روشن و دم دو رنگ قابل شناسایی هستند. پرنده‎های ماده و جوان‌ها با رنگ حنایی بور در پشت با خط‌خط‌های کوچک سیاه عرضی، گلوی سفید با سینه‎ی خلدار، خط چشمی و شبیلی تیره و دم راه‌راه که در انتها تیره است، قابل شناسایی هستند.

بخشهای بدون پر (لخت) گونه دلیجه

 در پرندگان بالغ بینی، پاها، حلقه‌ی چشمی و پوست لخت جلوی چشم زرد رنگ است. (در بالغ‌ها پوست لخت دور چشم زرد پررنگ و در جوان‌ها به سبز- زرد متمایل است.) منقار خاکستری روشن با نوک سیاه است. ناخن‌ها سیاه است و در دلیجه‎ی کوچک سفید. رنگ چشم در تمام سنین قهوه‎ای تیره است.

فازهای رنگی متفاوت گونه دلیجه

 دلیجه در ایران فازهای رنگی ندارد.

گونه‌های مشابه دلیجه

به جز دلیجه کوچک که خیلی به این گونه شباهت دارد، دلیجه را به خاطر رنگ آجری پشت بال‌ها به سادگی می‌توان از سایر گونه‌های پرندگان شکاری شناسایی کرد. در نگاه اول زندگی گروهی دلیجه کوچک نکته مهمی برای تشخیص است.
- دلیجه کوچک: دلیجه کوچک گروهی زندگی می‌کند اما هیچوقت به صورت گروهی دیده نمی‌شود. ناخن‌های این گونه سفید یا کرم رنگ است (در دلیجه سیاه است). در پرواز P7 مشخصاً از P10 کوچک‌تر است (در دلیجه برابر هستند). دلیجه کوچک نر به خاطر نداشتن نقطه نقطه‌ روی پشت و جبه و وجود رنگ طوسی در پرهای پوششی ثانویه و همچنین گونه‌های خاکستری به راحتی از دلیجه قابل تشخیص است. در ماده‌ها و نابالغ‌ها کمی تشخیص دشوارتر است. به ویژه اگر گونه در حال پرریزی باشد، رنگ صورت یک‌دست است و خط ابرویی ندارد فقط خط سبیل به وضوح دیده می‌شود. گونه‌ها رنگ روشن دارد. زیر بال‌ها نقطه نقطه‌های کمرنگ دارد و نسبت به دلیجه روشن‌تر است و راه‌راه‌ در شاه‌پرها خیلی کمرنگ هستند (برخی ماده‌ها و گاهی نابالغ‌ها مانند دلیجه راه‌راه‌های مشخص دارند که در ایان صورت باید به شکل بال‌ها و البته زندگی گروهی یا تکی توجه کرد).

تشخیص جنسیت گونه دلیجه

در پرنده‎های دلیجه جوان تشخیص جنسیت امکان‌پذیر نیست و در بالغ‌ها، نرها اندکی از ماده‎ها کوچک‌تر هستند ولی این موضوع در طبیعت قابل استفاده نیست. پرندگان نر به دلیل داشتن سر و دم طوسی رنگ کاملاً از ماده‌ها قابل تمایز هستند.

سایر اعضای این خانواده را بشناسیم

راسته شاهین سانان

• خانواده شاهینیان

- گونه بالابان
- گونه لاچین
- گونه لیل
- گونه بحری
- گونه ترمتای
- گونه دلیجه
- گونه دلیجه کوچک
- گونه شاهین
- گونه شاهین آمور
- گونه شاهین بلوچی
- گونه شاهین پاسرخ
- گونه شاهین دودی
- گونه شاهین سرحنایی

طبقه بندی گونه دلیجه

Falco tinnunculus

Morphological characteristics: 32-35 cm length and 71-80 cm wingspan. A rather small falcon similar to Lesser Kestrel F. naumanni but larger, with slimmer body, broader wings and tail, and black claws. Sexes dissimilar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult male with chestnut upperparts and upper wing-coverts spotted black, dark flight-feathers, grey head with narrow black streaks, grey tail with black terminal band, and buff underparts with black spots, forming broken streaks. Side of head with small moustachial stripe and throat white. Adult female with chestnut-brown upperparts and crown, marked with black bars, and dark flight-feathers. Unlike male, female has black-barred rufous tail, more heavily streaked underparts, and more heavily marked underwing. Juvenile resembles female but paler and streaks on underparts broader.
Biological characteristics: Prefers moorlands, grasslands, wetlands with little vegetation, groves, parks, farmlands, forest fringes or open areas, rocky and sandy coasts, riverbanks, and occasionally near inhabited areas. Mainly nongregarious; outside breeding season, usually solitary or in pairs. Flight powerful with shallow quick wing-beats. Soars in the sky with stretched wings. Hunts by hovering and vertical swoop. Feeds on small mammals, birds, lizards, and insects. Breeding starts late March in small territories around nests or in coloniesin open woodland. Monogamous. Nest made of plant material such as foliage and twigs, built on cliff ledge, building, or inside tree hole. Occasionally uses old nests of large birds. Usual clutch 4-5, sometimes 9, short semi-oval to oval white to yellow-buff eggs, mottled with reddish brown, 39.7 × 31.8 mm in size. Eggs hatch after 27-29 days. Chicks precocial and nidicolous, fed bill-to-bill by female parent. Fledging period 27-32 days, remaining with parents for some more weeks.
Distribution and abundance: A common resident in all hilly and mountainous regions except south-eastern Baluchestan. Also a common winter visitor almost throughout the country, absent only from the deserts.
Conservation status: Listed in Appendix II Convention on International Trade in Endangered Species (CITES). Also concerned as protected species in Iran and is of conservation values.