میراثی از جنس جوهر و جان: از اسناد ملی تا گردشگری فرهنگی

19 اردیبهشت، در تقویم رسمی ایران به نام روز ملی اسناد ملی و میراث مکتوب شناخته می‌شود. روزی که فراتر از تجلیل یک آرشیو یا چند جلد کتاب تاریخی، گرامی‌داشت حافظه‌ جمعی یک ملت است. این مناسبت، فرصتی است برای اندیشیدن به ارزش دست‌نوشته‌ها، فرمان‌ها، نامه‌ها، سفرنامه‌ها، نسخ خطی و اسنادی که هویت تاریخی ایران را زنده نگه داشته‌اند. اما آنچه اغلب در سایه می‌ماند، ارتباط عمیق این اسناد با گردشگری فرهنگی است؛ پیوندی که می‌تواند جان تازه‌ای به هر دو حوزه ببخشد.

سند، فقط کاغذ نیست

وقتی از اسناد ملی سخن می‌گوییم، بیشتر مردم به بایگانی‌های خاک‌گرفته یا قفسه‌های دور از دسترس فکر می‌کنند. اما واقعیت این است که هر سند تاریخی، یک دروازه‌ی زنده به گذشته است. از فرمان‌های شاهان صفوی گرفته تا نامه‌های تاجران جاده ابریشم، از طومارهای وقفی مساجد گرفته تا نقشه‌های قدیمی کاروانسراها؛ این‌ها قطعه‌های پازلی هستند که تصویر کلی تمدن ایران را شکل می‌دهند و اینجاست که نقش گردشگری معنا می‌یابد. گردشگری فرهنگی که سال‌هاست به‌عنوان یکی از پایدارترین و سودآورترین شاخه‌های توریسم شناخته می‌شود، می‌تواند از این اسناد به‌عنوان سرمایه‌ای بی‌بدیل برای طراحی تجربه‌های اصیل استفاده کند.

وقتی اسناد، مقصد می‌سازند

تصور کنید گردشگری وارد ایران شده، که علاقه‌مند به تاریخ اسلام در ایران است. به جای آنکه فقط از بناهای تاریخی بازدید کند، او می‌تواند در یک تور طراحی‌شده، نسخه‌ای از یک فرمان صفوی درباره ساخت مسجد جامع قزوین را ببیند، همراه راهنما به آن مسجد برود، و از طریق مستندات تاریخی، درباره نحوه‌ی ساخت، مصالح به‌کاررفته و نقوش آن آگاه شود یا مثلا تورهایی طراحی شود که بر اساس سفرنامه‌های تاریخی مانند ناصرخسرو، ابن‌بطوطه یا مارکوپولو، مسیرهای آن‌ها را بازسازی کرده و از چشم آنان، شهرهای ایرانی را ببینیم. در این تجربه‌ها، سند تبدیل به «راوی» سفر می‌شود، و گردشگر «شنونده‌ای مشتاق».

تعامل فعالان گردشگری با آرشیوهای ملی

یکی از خلأهای فعلی صنعت گردشگری در ایران، عدم تعامل کافی بین آرشیوها و شرکت‌های گردشگری است. آرشیوها پر از داستان‌اند، ولی اغلب پشت درهای بسته و اصطلاحات فنی پنهان شده‌اند. در حالی که اگر این منابع در قالبی ساده‌سازی‌شده و قابل استفاده برای عموم (مانند داستان‌های کوتاه، اینفوگرافی، پادکست و...) بازنویسی شوند، می‌توانند خوراک محتوایی بسیار قوی برای تورلیدرها، اپلیکیشن‌های گردشگری، موزه‌ها و راهنماهای شهری باشند. در واقع، باید گفت: اسناد ملی، سوخت موتور روایت‌گری گردشگری فرهنگی‌اند و هرچه این تعامل بیشتر باشد، تجربه‌ی گردشگر عمیق‌تر و ماندگارتر خواهد شد.

فرصت‌هایی که خاک می‌خورند

در ایران هزاران نسخه‌ی خطی، طومار وقفی، سند بازرگانی، گزارش جنگ‌ها، خاطرات سیاسی، و حتی نقشه‌های کشتیرانی وجود دارد که بخش عمده‌ای از آن‌ها در سازمان اسناد و کتابخانه ملی، آستان قدس، موزه‌ها و کتابخانه‌های دانشگاهی نگهداری می‌شوند. این منابع نه‌تنها برای پژوهشگران بلکه برای طراحان تجربه‌های گردشگری نیز گنجینه‌اند.
برای مثال:
- نسخه‌های قدیمی از سفرنامه‌های اروپاییان می‌تواند مبنایی برای طراحی مسیرهای گردشگری «ایران از نگاه دیگران» باشد.
- نقشه‌های قدیمی شهرها می‌توانند برای پیاده‌گردی در بافت تاریخی مورد استفاده قرار گیرند.
- اسناد وقف‌نامه‌های تاریخی می‌تواند داستان شکل‌گیری مدارس، حمام‌ها و مساجد تاریخی را برای بازدیدکنندگان روشن کند.
اما این منابع نیاز به ترجمه، دیجیتال‌سازی و تفسیر دارند. فعالان گردشگری می‌توانند با همکاری کتابخانه‌ها و آرشیوها، این اسناد را استخراج کرده و در قالب تجربه‌های ملموس به گردشگران ارائه دهند.

نمونه‌های موفق جهانی

در بسیاری از کشورها، از اسناد ملی به‌عنوان ابزار قدرتمند گردشگری استفاده می‌شود:
- در انگلستان، نسخه‌ی اصلی منشور "مگنا کارتا" در موزه‌ای نگهداری می‌شود و گردشگران برای دیدن آن صف می‌کشند.
- در ایتالیا، نامه‌های لیوناردو داوینچی و گالیله به شکل تورهای تعاملی در موزه‌ها ارائه می‌شوند.
- در ژاپن، دفترچه خاطرات سامورایی‌ها به‌عنوان بخشی از مسیر گردشگری فرهنگی نمایش داده می‌شود.

ایران نیز می‌تواند با الگوبرداری از این الگوها، میراث مکتوبش را از قفسه‌ها به خیابان‌ها بیاورد. اسناد ملی و میراث مکتوب، شناسنامه‌هایی هستند که نه‌تنها به گذشته‌ ما معنا می‌بخشند، بلکه می‌توانند آینده‌ی گردشگری فرهنگی کشور را متحول کنند. روز ملی اسناد، فرصتی است برای آنکه یادآور شویم: آنچه نوشته شده، همچنان زنده است، اگر ما آن را بخوانیم و بازگو کنیم.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان