تنوع پستانداران ایران

پستانداران بیشترین گستردگی و تنوع را در بین تمام گروه‌های جانوری دارند. آنها در اغلب زیستگاه‌ها و تمام قاره‌های جهان زندگی می‌کنند که تا اندازه‌ای مربوط به خونگرم بودن آنها است. خونگرم بودن به پستانداران اجازه فعالیت در محیط‌های بسیار سرد مانند دریاهای مناطق قطبی را می‌دهد. پستانداران دنیا شامل 28 راسته و 5416 گونه هستند. در ایران نزدیک به 7/3 درصد از پستانداران جهان یعنی حدود 200 گونه شناسایی شده است که در 37 خانواده و 10 راسته جای دارند. بیشترین تعداد گونه‌های پستانداران، متعلق به راسته جوندگان و کمترین تعداد گونه متعلق به راسته فردسمان و گاوهای دریایی است. بعد از جوندگان، راسته خفاشها بیشترین تعداد و بعد از فردسمان و گاوهای دریایی، راسته خرگوش‌ها کمترین تعداد گونه را در خود جای داده‌اند.

تنوع در پوشش بدن

تنوع بافت، رنگ و الگوی پوشش بدن در پستانداران ایران نیز کم نظیر است. گونه‌هایی نظیر کل و بز، قوچ و میش، آهوها، گور، گراز، مرال، شوکا، کاراکال، شنگ، خرسها، خدنگها، گرگ، اغلب جوندگان، حشره‌خورها، خارپشت‌ها و خفاشهای کشور رنگ‌آمیزی و الگوی یک‌دست یا تقریباً یکدست دارند. همچنین الگوی پوشش بدن گونه‌هایی نظیر سنجاب بلوچی، کفتار و ببر (منقرض شده) راه‌راه است. علاوه بر این، بخشی از پوشش بدن گونه‌هایی نظیر گربه شنی (دست و پا)، رودک (سر)، تشی (خارها) وگربه وحشی (دم) راه‌راه است. الگوی پوشش بدن در گونه‌هایی نظیر گوزن زرد ایرانی، سیاهگوش، پلنگ، یوزپلنگ و زرده‌بر خالدار یا لکه‌دار است و گونه‌هایی نظیر گربه وحشی ترکیبی از دو الگوی خالدار و راه‌راه را در پوشش بدن خود دارند. نکته جالب در پوشش بدن برخی گونه‌ها متفاوت بودن پوشش نوزادان با افراد بالغ است. نوزادان گراز (راه‌راه) و مرال (خالدار) مثالهایی از این تفاوت بین افراد بالغ و نوزادان هستند. این الگوی متفاوت به استتار بهتر برای دوری از طعمه‌خواران کمک می¬کند.

تنوع در اندازه بدن

تنوع اندازه بدن در پستانداران ایران همانند تنوع در پوشش بدن آنها در جهان کم نظیر است. بزرگترین و کوچکترین گونه¬های ایران به ترتیب در راسته آب بازان و راسته حشره‌خوران جای دارند. بزرگترین پستاندار ایران نهنگ آبی است که از نظر طول بدن بیش از 16 برابر و از نظر وزن بیش از 2570 برابر کوچکترین پستاندار دریایی (پورپویز بی‌باله) خلیج فارس است. خرس قهوه‌ای و راسو به ترتیب بزرگترین و کوچکترین گوشتخواران هستند. از نظر وزن خرس قهوه‌ای حدود 1560 برابر راسو است. حشره‌خور کوتوله با 5/2 گرم وزن کوچکترین و گور، خرس قهوه‌ای و مرال بزرگترین گونه‌های خشکی در ایران هستند. وال آبی‌رنگ، گور، خرس قهوه‌ای و مرال از نظر وزن به ترتیب بیش از 70 میلیون، 104 هزار، 100 هزار و 120 هزار برابر حشره‌خور کوتوله هستند.

راسته‌های پستانداران ایران و خانواده آنها را می‌توانید در شکل زیر مشاهده کنید. (برای بزرگ شدن عکس روی تصویر کلیک کنید)

راسته پستانداران ایران

مفهوم بومزادی – اندمیک - (Endemism) در زیست‌شناسی به سال 1820 برمی‌گردد. گونه بومزاد (Endemic species) گونه‌ای جانوری یا گیاهی است که زیستگاه آن محدود به یک ناحیه مشخص در جهان است. این واژه برای گروه‌های مختلفی از جانوران نظیر پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهی‌ها و حشرات عمومیت دارد و در نهایت به حفاظت از تنوع‌زیستی یک منطقه یا زیستگاه کمک خواهد کرد. بسیاری از گونه‌های گرمسیری به شدت بومزاد هستند، اگرچه در مناطق معتدل و مناطق قطبی نیز گونه‌های بومزاد دیده می‌شوند. حدود 20% از پستانداران ایران اندمیک (بومزاد) هستند.

عوامل زیر باعث تنوع پستانداران ایران شده‌اند:

1. ایران در بین سه محدوده جغرافیای زیستی قرار گرفته است.
   پست‌ترین نقطه تا بلندترین نقطه کشور اختلاف ارتفاعی بیش از 5700 متر دارند.
   سردترین و گرمترین نقاط کشور گاهی تا 100 درجه اختلاف دما دارند.

از پستانداران بومزاد (اندمیک) ایران می‌توان به حشره‌خور خزری، حشره¬خور شوش یا حشره‌خور ایرانی، ول ایرانی و ول قزوینی اشاره کرد. پی‌پیسترل عربی، ول حفار ماوراء قفقاز، جرد زارودنی و هامستر دم دراز البرزی از پستانداران بومزاد خاورمیانه محسوب می‌شوند. سطوح بالای بومزادی در یک ناحیه ممکن است نتیجه یک ناحیه جغرافیایی وسیع، فواصل جغرافیایی طولانی و عدم مهاجرت و انتشار گونه‌ها (مانند استرالیا) و تنوع زیستگاهی و توپوگرافی باشد. غنای گونه‌ای و بومزادی برای حفاظت مهم هستند زیرا آنها نمایه‌ای از تنوع زیستی به شمار می‌روند. مناطقی با غنای گونه‌ای و بومزادی چشمگیر، لکه داغ خوانده می‌شوند. احداث مناطق حفاظت شده در لکه‌های داغ برای هر کشور باید در اولویت باشد، درغیر این صورت منابع موجود (تنوع زیستی) به سرعت از بین می‌رود. ایران دارای دو لکه داغ ایرانو - آناتولی و قفقاز است. لکه داغ قفقاز شمال شرقی ترکیه، تمام گرجستان و بخش بزرگی از آذربایجان، بخشی از ارمنستان و بخشی از روسیه در سواحل دریای سیاه را شامل می‌شود. این لکه داغ بخشی از جنگلهای ارسباران، تالش و نوار ساحلی دریای خزر تا آخرین حد جنگلهای گلستان را پوشش می‌دهد. تاکنون 1600 گونه گیاهی بومزاد در آن شناسایی شده است. در این منطقه حداقل دو گونه پستاندار بومزاد شناسایی شده است. لکه داغ ایرانو - آناتولی بخش وسیعی از ترکیه، بخش کوچکی از جنوب گرجستان و بخشی از آذربایجان و ارمنستان، شمال شرقی عراق، از شمال غربی ایران، رشته کوه زاگرس تا ذخیره‌گاه زیست‌کره گنو و رشته‌کوه البرز تا کوه‌های کپه‌داغ ترکمنستان را می‌پوشاند. این لکه داغ 2500 گونه گیاهی و سه گونه پستاندار اندمیک دارد.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان