خصوصیات و ساختار پوست خزندگان

بدن خزندگان توسط لایه‌ای از سلول‌های کراتینی پوشیده شده است. ساختار این لایه در خزندگان مختلف و همچنین در بخشهای مختلف بدن خزندگان متفاوت است. در واقع خزندگان تنها موجوداتی هستند که قادرند کراتین بتا که ماده‌ای سخت و شکننده است تولید کنند. این ماده با ایجاد پولک در تمام و یا بیشتر قسمت‌های پوست و جلوگیری از تبخیر آب از بدن، جانور را قادر می‌سازد تا در محیطهای خشک نیز زندگی کند. با توجه به موقعیت، شکل و اندازه پولک، ممکن است از عبارات مختلفی نظیر زگیل، صفحه، اسکیوت و غیره استفاده گردد. خاستگاه پولک در تمامی خزندگان به جز کروکودیل‌ها و لاک در لاکپشت‌ها بشره است. این در حالی است که دو مورد اخیر خاستگاهی جلدی دارند.

بدن خزندگان اصولاً از پولک‌های خشکی پوشیده شده است که در مقایسه با پولک ماهی‌ها، موجب محافظت بیشتر بدن می‌شوند. این پولک‌ها به دو دسته بشره‌ای و جلدی تقسیم می‌شوند. پولک‌های بشره‌ای روی بدن قرار دارند و در اغلب خزندگان به تناوب کنده می‌شوند؛ این پولک‌ها معمولاً به شکلی چین خورده‌اند که بخشی از هر یک بر روی دیگری قرار می‎گیرد. بعضی از افعی‌ها مثل مار شاخدار، اندامی شاخ‌مانند در بالای چشم‌های خود دارند که دراصل از تغییر شکل پولک‌ها به وجود آمده است. راجع به عمل این اندام، حدس و گمان‌های فراوانی وجود دارد، اما اخیراً می‌گویند که با به کار بردن فشار، اندام مزبور بر روی چشم‌ها تا می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد که این شاخ‌ها برای محافظت چشم‌ها هنگام عبور جانور از بین صخره‌ها، شنزارها، ریشه گیاهان و یا سایر عوامل محیطی که باعث آسیب رسیدن به چشم می‌شوند، به کار می‌رود.
پولک‌های بشره‎ای خزندگان، در طرح‌های مشخصی، برروی بدن قرار گرفته‌اند و از لحاظ شکل و ساختار، درگروه‌های مختلف، بسیار متنوع‌اند. در مارها و مارمولک‌ها، پولک‌های روی بدن می‌توانند در ردیف‌های طولی مورب و یا عرضی قرار گیرند. پولک‌های روی سر معمولاً از لحاظ ظاهری به طور مشخص با پولک‌های روی بدن تفاوت دارند و بنابر محل قرار گرفتن نامگذاری می‌شوند.

تفاوت در اندازه شکل و تعداد این پولک‌ها از جمله مهمترین ویژگی‌های خزندگان است که در رده‌بندی از آن استفاده می‌شود. شکل پولک مارها معمولاً دایره‌ای یا چهارگوش است و پولک می‌تواند حاوی تیغه میانی یا فاقد آن باشد.
پولک مارمولک‌ها معمولاً از نوع دانه‌ای، دایره‌ای، چهارگوش یا نوک‌تیز است (انتهای خلفی آن‌ها به یک نوک تیز ختم می‌شود). این پولک‌ها ممکن است صاف و یا تیغه‌دار باشند. در بعضی از انواع، مانند سوسمارهای خاردم، بعضی از پولک‌ها تغییر شکل یافته و به خارهای طویلی تبدیل شده‌اند.

در بیشتر مارها پولک‌های شکمی بسیار بزرگ شده و به صورت نوارهای پهن عرضی به نام پلاک در آمده‌اند؛ به طوری که عرض بدن را اشغال می‌کند. وجود پلاک‌ها در سطح زیرین بدن معمولاً یکی از ویژگی‌هایی است که در تشخیص مارها از مارمولک‌ها به کار می‌رود، اما در بعضی از مارها، ازجمله مارهای کرمی شکل، پلاک‌های شکمی وجود ندارد.
طرز قرار گرفتن صفحات جلدی بزرگ روی کاراپیس و پلاسترون لاکپشت‌های دریایی و خشکی‌زی نیز بسیار مشخص و معین است. پولک¬ها‌ جلدی دائمی هستند و به صورت صفحات استخوانی در پوست جای دارند و در تمام عمر باقی می‌مانند. علاوه‌بر این بسیاری از خزندگان، همانند ماهی‌ها، در داخل پولک‌های جلدی یاخته‌های رنگ‌زا دارند که باعث به وجود آمدن رنگ‌های متنوع می‌شود. تراکم و پراکندگی دانه‌های رنگی درون یاخته‌های رنگ‌زا تحت تأثیر محرک‌های محیطی باعث تغییر رنگ بعضی از مارمولک‌ها نظیر آفتاب‌پرست می‌شود.

ساختارهای فلسی خاص

• خار (Thorn/Horn/Spin): در بعضی از انواع گونه‌های خزندگان مانند سوسمارهای خاردم، افعی و مارشاخ‌دار و ... فلس‌های بدن منسجم شده و به شکل یک زائده خارمانند یا یک خار محکم درآمده است. بعضی از فلس‌ها تغییر شکل یافته و به خارهای طویلی تبدیل شده‌اند.

• زگیل (Tubercle): در برخی از انواع مارمولک‌ها مانند گکوها و گکوهای پلنگی روی بدن فلس‌های گرد و درشتی در میان سایر فلس‌های ریز به چشم می‌خورند که بیشتر شبیه زگیل هستند.
  

• فلس‌های شانه‌ای (Fringe): روی لبه پشتی یا پشتی و جلویی انگشتان برخی از مارمولک‌هایی که در زیستگاه‌های ماسه‌ای زندگی می‌کنند، یک ردیف فلس به شکل شانه وجود دارد که حرکت آن‌ها را روی ماسه‌ها آسان‌تر می‌کند.

• صفحات استخوانی (Scute): لاکپشت‌ها تنها خزندگانی هستند که روی بدنشان درون یک حفاظ تحت عنوان کاسه قرار گرفته است. روی این جسم کاسه مانند فلس‌های صفحه‌ای درشتی قرار گرفته‌اند که به آن‌ها اسکیوت می‌گویند. این صفحات هم روی کاسه پشتی (Carapace) و هم روی سطح کاسه‌ای شکمی (Plastron) قرار گرفته‌اند، که هر کدام با توجه به محل قرارگیری‌شان نامگذاری می‌شوند.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان