نشانه‌های مسمومیت برخی از مارهای سمی ایران
الف) نشانه‌های مسمومیت گزش کبراها
اولین نشانه‌ای که در گزش کلیه مارها باید مورد توجه قرار گیرد، جستجوی اثر دندانهای سمی است. دندانهای سمی در مارهای تیره الاپیده برخلاف افعی‌ها، کوچک است و ضخامت چندانی هم ندارد. بنابراین ممکن است اثر دندان آنها چندان مشخص نباشد؛ یا اگر هم مشخص باشد علاوه بر اثر دو دندان تزریق کننده سم، اثر چند دندان غیرسمی نیز دیده شود. در این صورت نباید آن را با گزش مار غیرسمی اشتباه گرفت. چیزی که در تشخیص تفریقی گاز گرفتن مارهای غیرسمی اهمیت دارد، اثر قوس دندانی است، نه تعداد اثر دندان‌ها. گاهی در گزش مار کبرا ممکن است خراشی با دندان سمی ایجاد شود و سم در محل خراش جذب شود. بنابراین تنها با دیدن محل گزش نمی‌توان گفت که گزش به مار سمی و به خصوص از انواع تیره الاپیده متعلق بوده است.
معمولاً محل گزش این مارها به صورت دو سوراخ کوچک و خون آلود، با فاصله‌ای حدود 8 میلیمتر از هم، مشخص میشود. اگرچه در محل گزش برخی از مارهای این تیره، درد هم وجود دارد، ولی برخلاف افعی گزیدگی، درد علامت مطمئن و همیشگی نیست و احتمال این که در اکثر موارد دردی دیده نشود، زیاد است. به علاوه بر اثر مارگزیدگی مارهای غیرسمی نیز ممکن است دردی همراه با اندکی تورم حاصل شود. ضمناً تورم حاصل از بستن محل گزیدگی، به عنوان رساندن کمک‌های اولیه، نیز در ایجاد درد دخالت دارد. بنابراین اگرچه در گزش برخی از کبراها تورم وجود دارد، ولی مشاهده نشدن آن دلیل بر عدم گزش مارهای این تیره نیست. در صورت وجود تورم در گزش مارهای تیره الاپیده، گسترش آن مانند گسترش تورم ناشی از گزش افعی‌ها، سریع نیست و اگر عضو مصدوم در فاصله کوتاهی پس از گزش معاینه شود، تورمی در آن دیده نخواهد شد، ولی ممکن است 1 تا 2 ساعت بعد متورم شود. استفراغ ساده یا استفراغ همراه با خون در گزش برخی از انواع مارهای این تیره گزارش شده است. افتادگی پلک‌ها، خواب‌آلودگی و احساس اضطراب و ضعف عمومی از علائم مشخص گزش مارهای این تیره است.
مارگزیده احساس میکند که پاهایش قادر به تحمل وزن بدنش نیست؛ عرقی سرد بر پیشانی‌اش می‌نشیند و لرزشی همراه با تعریق عمومی ایجاد میشود. این تعریق زیاد باعث احساس تشنگی میشود به طوری که شخص مارگزیده از خشکی و سوزش گلو رنج می‌برد و رفته‌رفته بر اثر فلج شدن ماهیچه‌های تنفسی احساس خفگی میکند و تنفس او شکمی میشود. آرواره‌هایش به هم می‌چسبد و مانع خروج زبان متورم او میشود و در تکلم او اختلال حاصل میشود. فلج به تدریج گسترش می‌یابد و نبض ضعیف و عمقی میشود. در این لحظات بیمار قادر به کنترل ادرار و مدفوع خود نیست و دیدش دو تایی میشود. همچنین دمای بدن او پایین می‌آید و به تدریج به حالت اغما فرو می‌رود و سرانجام بر اثر اهمال در درمان به موقع و یا ناقص بودن رسیدگی تنفس قطع میشود و قلب از ضربان می‌ایستد. در کبرا گزیدگی، فلج عمومی گاهی ماه‌ها پس از نجات مصدوم ادامه می‌یابد.
ب) نشانه‌های مسمومیت گزش افعی‌ها
نشانه‌های گزش افعی‌ها برحسب نوع آنها تفاوت‌هایی خاص را نشان می‌دهد. با این حال در گزش آنها نشانه‌های مشترکی نیز وجود دارد که می‌تواند راهنمای کلی برای تشخیص گزش این نوع مارها باشد. معمولاً پس از گزش افعی‌ها فوراً سوزشی در محل تزریق سم احساس میشود. اثر محل گزش به صورت یک و گاهی دو سوراخ قابل رؤیت با فاصله‌ای حدود 6 الی 12 میلیمتر ازهم (فاصله بستگی به نوع افعی دارد)، مشاهده میشود و از محل تزریق سم خون‌آبه جریان می‌یابد. 5 الی 15 دقیقه پس از گزش، ناحیه گزیده شده مصدوم را تورمی دردناک فرا می‌گیرد. این تورم در تمام جهات انتشار سم به سرعت گسترش می‌یابد و دردی شدید و تحمل‌ناپذیر در عضو مربوط ایجاد میشود که یکی از نشانه‌های ویژه افعی‌گزیدگی است.
در گزش گرزه مار، گسترش تورم برحسب مقدار سم تزریق شده ممکن است تا 72 ساعت هم ادامه داشته باشد. همچنین تغییر رنگ، که نتیجه تجمع خون در بافت‌های زیر پوست عضو گزیده شده است، دیده میشود. حالت عمومی افعی‌گزیده به سرعت رو به وخامت می‌گذارد. یعنی از عرق خیس میشود؛ جریان نبض سریع و سطحی میشود؛ فشار سرخرگی پایین می‌آید. پس از مدتی نیز، ناراحتی‌های دستگاه گوارش، از قبیل تهوع و انقباضات دردناک شکم و به دنبال آن اسهال و استفراغ بروز میکند. اختلالات خونی -از قبیل خونریزش یا انعقاد آن- که برحسب نوع افعی اشکال متفاوتی دارد، از دیگر علایم افعی‌گزیدگی است. معمول‌ترین نشانه خونریزش، خونریزی ریوی است. چند روز پس از گزش، اطراف محل گزش را تاولی مشابه تاول سوختگی فرا می‌گیرد. در گزش مار جعفری، خونریزی‌های مخاطی و زیر پوستی شدید است؛ در یک مورد گزش این مار، فرد گزیده شده که جوانی روستایی بود، تشنج داشت و قدرت شناسایی و تکلم خود را از دست داده بود و خواب‌آلود به نظر می‌رسید. خونریزی‌های زیرپوستی او به خصوص از اطراف محل تزریق سم چشمگیر بود.
ج) نشانه‌های مسمومیت گزش افعی‌های حفره‌دار
گزش انواع این تیره هم نشانه‌هایی کم و بیش مشابه گزش افعی‌های تیره وایپریده دارد. علایم موضعی آنها یعنی تورم، درد و تغییر رنگ شدید است. ضایعات بافتی اغلب گسترده است که نهایتاً موجب نکروز عضو میشود. استفراغ، اسهال و سندروم‌های خونریزی از دیگر علایم اختصاصی گزش مارهای این تیره است. تغییر رنگ و لکه‌های پورپوریک نیز از نشانه‌های موضعی گزش این نوع مارهاست. در حالت وخیم، اختلال در کار قلب به وجود می‌آید که موجب مرگ میشود. نشانه‌های عصبی درگزش مارهای کروتالیده هم دیده شده‌است که عبارتند از گرفتگی و فلج ماهیچه‌ای، لرزش و پریدن پلک و پایین افتادن آن.
د) نشانه‌های مسمومیت گزش مارهای دریایی
مارهای دریایی دارای سم فوق‌العاده خطرناکی هستند، به طوری که یک قطره (تقریباً معادل 3 میلیلیتر) از سم برخی از انواع آنها را برای کشتن سه انسان بالغ کافی دانسته‌اند. خوشبختانه مارهای دریایی اگر مورد آزار قرار نگیرند، مهاجم نیستند و در صورت گزش، غالباً مقدار سمی که تزریق می‌کنند چندان زیاد نیست؛ زیرا اکثرا برای صید طعمه (ماهی) آن را مصرف می‌کنند. مار دریایی نوکدار از جمله مارهای دریایی مهاجم و خطرناک است. پس از آن به ترتیب خطرسازی می‌توان از مار دریایی حلقه‌دار، مار دریایی سرکوچک، مار دریایی زرد و مار دریایی شکم زرد (از خطرناکترین مارهای ایران) نام برد. اغلب این مارها در خلیج فارس هم دیده می‌شوند.
گزش مارهای دریایی معمولاً برای ماهیگیران، غواصان و کسانی که به قصد شنا وارد آب دریا می‌شوند، اتفاق می‌افتد. تشخیص گزش مارهای دریایی از نظر ارزیابی درمان از چند جنبه حائز اهمیت است. یکی به علت آنکه در دریاهای آزاد که محل زندگی این مارهاست، غالباً ماهی‌های سمی هم وجود دارند که ممکن است انسان را هم با گزش خود مسموم کنند و این امر در تصمیم‌گیری برای درمان باید مورد توجه قرار گیرد؛ دیگر آنکه گزش مارهای دریایی در همه موارد مستلزم درمان اختصاصی نیست. نشانه‌های مسمومیت گزش مارهای دریایی از برخی جنبه‌ها شبیه نشانه‌های گزش مارهای تیره الاپیده است و به علت کوچکی دندان آنها، اغلب اثر مشخص و رؤیت‌پذیری از گزش دیده نمی‌شود. اگر چنین اثری هم برجای بماند به شکل یک یا دو اثر سوزن تزریق زیر پوستی است.
اثر گزش گاهی هم ممکن است به صورت خراشی دیده شود. در محل گزش تورم وجود ندارد و درد احساس نمی‌شود و تنها همان سوزش اولیه است که شخص آن را حس میکند. بنابراین در چنین حالتی اگر علایم موضعی مشاهده نشد، نباید امکان گزش مار دریایی را نادیده گرفت و بهتر آن است که شخص را چند ساعت زیر نظر داشت تا در صورت آشکار شدن علایمی که از آنها یاد میشود، از گزش مار دریایی اطمینان حاصل شود. در گزش مارهای دریایی چنین تأخیری در درمان اختصاصی نگران کننده نیست، چون در صورت نیاز به تجویز سرم ضد سم، تزریق آن را تا 2 روز پس از گزش هم مؤثر دانسته‌اند. دگرگونی‌های فیزیولوژیک اولیه در شخص، اغلب نتیجه ترس است که می‌توان آن را با تزریق‌های گول زننده و بی‌زیان، مثل ویتامین ب‌کمپلکس و نیز با تقویت روحیه فرد گزیده شده از بین برد. دردهای ماهیچه‌ای یکی از نشانه‌های ویژه گزش مارهای دریایی است که معمولاً پس از 30 دقیقه تا 3 ساعت پس از گزش ظاهر میشود. شدت این درد به حدی است که حتی اگر فرد دیگری به آرامی اندام‌های مارگزیده را به حرکت درآورد، مصدوم سخت احساس ناراحتی خواهد کرد.
این درد موجب میشود که بیمار نتواند یا نخواهد از جای خود حرکت کند. حرکات گردن مشکل میشود و این اشکال به تدریج گلو، زبان، شانه‌ها، تنه، دست‌ها و پاها را فرا می‌گیرد. مختصری بعد پلک‌ها افتاده است، مصدوم قادر به تکلم نیست و عمل بلع را انجام نمی‌دهد. از دیگر علایم اختصاصی گزش مارهای دریایی تیره شدن رنگ ادرار است که این می‌تواند راهنمای مطمئنی در تشخیص گزش باشد.
شدت و ضعف علایم یاد شده بستگی به درجه مسمومیت دارد. در مسمومیت‌های جزئی، دردهای ماهیچه‌ای وجود دارد، ولی بازتاب‌های مصدوم طبیعی است. در مسمومیت‌های شدید و در حالات پیشرفته مسمومیت دردهای ماهیچه‌ای شدیدتر است و ممکن است با سرگیجه همراه باشد؛ تنفس مصدوم سطح است، مرتباً عرق میکند و استفراغ و حالت خواب‌آلودگی دارد. این خواب‌آلودگی اغلب تا حالت مدهوشی پیش می‌رود. مردمک چشم باز است و به نور حساسیت نشان نمی‌دهد؛ رنگ ادرار به تدریج زرد تیره، سرخ تیره و قهوه‌ای تیره میشود و درصورت اهمال در درمان، مرگ در اثر از کار افتادن دستگاه تنفس یا قلب و یا در نتیجة نارسایی کلیه‌ها فرا می‌رسد. دردهای ماهیچه‌ای ناشی از مسمومیت گزش مارهای دریایی نتیجة اثر فاکتور میوتوکسین سم است که موجب تخریب یاخته‌های ماهیچه‌ای میشود. عوارض عمومی عصبی مشابه آن چه در خصوص گزش مارهای تیرة الاپیده گفته شد، در گزش مارهای دریایی هم دیده میشود.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان