درمان اصولی مارگزیدگی

باید مارگزیدگی را یک فوریت پزشکی تلقی کرد. نجات جان مارگزیده و یا جلوگیری از ضایعات بعدی بستگی به اتخاذ تصمیم در روش صحیح درمان در ساعات اولیه پس از گزش دارد. بنابراین قبل از تصمیم‌گیری درباره چگونگی درمان مارگزیده، باید آگاهی یافت که مار گزنده سمی بوده است یا غیرسمی. اگر سمی بوده آیا گزش آن عوارض مسمومیت شدید را به دنبال خواهد داشت یا نه؟ سمی یا غیرسمی بودن مار را با دیدن مار و یا اثراث محل گزش می‌توان فهمید. راسل علایم مسمومیت‌های حاصل از گزش مار سمی و درمان آن را در 3 درجه به این شرح توصیف کرده‌است:

الف) مسمومیت‌های درجه اول

اگر تورم محدود به ناحیه گزش باشد و تا یک ساعت پس از گزش توسعه نیابد و نتایج آزمایش خون هم طبیعی باشد، مسمومیت را می‌توان درجه اول تلقی کرد. در این درجه از مسمومیت، نیازی به تزریق سرم ضد مارگزیدگی نیست. تنها می‌توان محل زخم را تمیز کرد و اگر گاز استریل در دسترس باشد، روی آن را پوشاند؛ بدون آنکه نیازی به باندپیچی باشد. بهتر آن است که بیمار به مدت 24 ساعت تحت نظر پزشک باشد تا درصورت بروز عوارض عمومی یا تشدید نشانه‌های موضعی فوراً تحت درمان لازم قرار گیرد.

ب) مسمومیت‌های درجه دوم

اگر در فاصله زمانی 30 دقیقه تا 1 ساعت بر وسعت تورم محل گزش افزوده شد و نشانه‌های دگرگونی عمومی در مصدوم ظاهر شد، همچنین آزمایش خون، تغییراتی را نشان داد، مسمومیت را می‌توان درجه دوم تلقی کرد. در این درجه از مسمومیت تغییر رنگ موضعی ضعیف است، مصدوم به هوش است و تنفس و ضربان قلب او عادی است. برای اطمینان، بهتر است ورم عضو را هر 15 دقیقه یکبار اندازه گرفت و سرعت گسترش تورم را یادداشت کرد.
این درجه از مسمومیت نیاز به تزریق سرم ضدمارگزیدگی دارد ولی قبل از اقدام باید آزمایش حساسیت به سرم انجام شود. مقدار تزریق سرم معمولاً بستگی به قدرت خنثی کنندگی آن و وضع مصدوم دارد. اگر این تقسیم‌بندی پذیرفته باشد، مقدار سرم درمانی لازم در این درجه از مسمومیت که در اثر گزش افعی‌های ایران ایجاد شده است، 1 الی 2 آمپول سرم چند ارزشی (پلی‌والان) است. در گزش مار کبرای ایران (Naja oxiana) بهتر است از سرم یک ارزش(مونووالان) اختصاصی ضد سم مار کبرا، استفاده شود. چنانچه این سرم در دسترس نباشد الزاماً باید از سرم چند ارزشی یاد شده -با مقدار بیشتر- استفاده کرد. بهتر است مقدار سرم تجویز شده یکجا و یکباره استفاده شود. تزریق مقداری از سرم ضد سم در زیر پوست اطراف محل گزش، به شرط آنکه در انگشتان نباشد، در خنثی کردن سم به جا مانده مؤثر است

ج) مسمومیت‌های درجه سوم

در این درجه از مسمومیت شدت عوارض و نشانه‌های بالینی دگرگونی‌های فیزلویوژیک مصدوم خیلی بیشتر است؛ ورم عضو گزیده شده گسترش زیادی دارد، که درد عضو نیز به علت وجود همین تورم بیشتر است. همچنین ممکن است بیمار به حال اغما رود. گفتنی است آزمایش خون هم شدت مسمومیت را نشان می‌دهد.
کم شدن حجم خون، از دست دادن پروتئین پلاسما، تخریب گویچه‌ها و جدار رگ‌های خونی از علایم این مسمومیت است. از دیگر علایمی که در گزیده‌شده دیده می‌شود، آماس ریوی، نکروز بافت‌های محل گزش، اختلال در کار قلب و شش‌ها، ضایعات کلیوی و عصبی است. مقدار سرم مورد تجویز شده چندارزشی، بین 3 تا 5 آمپول است که در 4 ساعت اولیه مراجعه مصدوم باید تزریق شود و در صورت ضرورت می‌توان 1 تا 2 آمپول دیگر تجویز کرد. اگر مصدوم در حالت اغما یا شوک باشد، علاوه بر تجویز سرم باید همزمان در رفع شوک اقدام شود. معمولاً شوک ناشی از مارگزیدگی بر اثر از دست دادن پلاسما در بافت‌های اطراف محل گزش و تخریب گویچه‌های خون است.
درد اولیه گزش مار چندان نیست و افزایش شدت درد بیشتر برخاسته از آماس و ورم عضو است که برای تخفیف آن می‌توان از مسکن استفاده کرد. لازم به ذکر است تنها در مواردی که سم باعث خونریزی شود باید از مصرف آسپیرین اجتناب کرد. اگر مصدوم به هوش باشد و اختلالات تنفسی، همچنین تهوع، استفراغ و خونریزی نداشته باشد، می‌توان از غذاهای مایع برای تغذیi او استفاده کرد. راسل تزریق 1 لیتر محلول گلوکز 5% را که حاوی اپینفرین باشد توصیه کرده‌است. تزریق آنتی‌بیوتیک وسیع‌الاثر نیز باید طرف توجه قرار گیرد، زیرا در مواردی از مارگزیدگی که آنتی‌بیوتیک تجویز نشده، تورم استخوانی ناشی از اثر میکروارگانیسم‌ها گزارش شده است. تجویز واکسن یا سرم ضد کزاز نیز ضروری است.
اگر نوع سرم اجازه دهد، تزریق وریدی بهترین روش استفاده از سرم‌های مارگزیدگی است؛ زیرا آزمایش‌های انجام شده نشان داده‌اند که درصورت تزریق داخل ماهیچه، تا 6 الی 8 ساعت بعد هنوز پادتن به خون به مقدار لازم و کافی نرسیده‌است. درصورت لزوم برای جلوگیری از عوارض احتمالی حساسیت به سرم که اغلب ترس از آن مانع تزریق سیاهرگی می‌شود، با نظر پزشک معالج میتوان بنادریل تزریق کرد. ضمناً انجام آزمون حساسیت را نباید از نظر دور داشت.
راسل معتقد است که تجویز مواد آنتی‌هیستامینیک در درمان مارگزیدگی، به ویژه مسمومیت‌های حاد و شدید، هیچ تأثیری ندارد. درمان گزش مارهای دریایی مانند مارهای خشکی است، ولی در این نوع گزش چون اغلب خود مار دیده نمی‌شود و جای دندان سمی آن هم چندان مشخص نیست و ضمناً چون ممکن است با گزش ماهی‌های سمی اشتباه شود، بنابراین توصیه می‌شود که قبل از تزریق سرم ضد سم دقیقاً به نشان‌های گزش این مار توجه شود. اگر از این نشان‌های مسمومیت گزش تا 2 ساعت پس از گزش اثری دیده نشد، می‌توان تزریق سرم ضد سم را منتفی دانست.
متأسفانه سرم ضد گزش مارهای دریایی در ایران ساخته نمی‌شود، ولی آزمایشگاه تهیه سرم درمانی انستیتوی وابسته به کشورهای مشترک‌المنافع انگلستان، از جمله معدود آزمایشگاههایی است که سرم ضد ماردریایی آنهیدرینا شیستوزا (این مار که در خلیج فارس هم وجود دارد، از جمله مارهای خطرنای دریایی است که گزش آن عواقب وخیمی به بار می‌آورد) را می‌سازد. سرم ضد سم این مار در مقابل سم چندین نوع مار دریایی دیگر هم مؤثر است.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان