اندامهای حسی مهم در دوزیستان
حس بینایی
چشم دوزیستان اصولاً شبیه چشم سایر مهره‌داران است. شکاف مردمک ممکن است عمودی، افقی، سه‌گوش و یا چهارگوش باشد. از طرف دیگر چشم دوزیستان با ماده روغنی که از غده‌ای غیر اشکی به نام هارددین (Harderian) ترشح میشود، مرطوب نگه داشته میشود. دوزیستان به نسبت دارای قدرت بینایی خوبی هستند، به طوری که در قورباغه‌ها و وزغ‌ها، دامنه بینایی بسیار وسیعی وجود داشته که می‌تواند در تمام جهات دید داشته باشند. از سوی دیگر ساختار چشم در برخی از دوزیستان بیشتر برای دید در شب و در نور کم طراحی شده است. برخلاف خزندگان، پرندگان و پستانداران، که تطابق چشم توسط منقبض و منبسط شدن عدسی صورت می‌گیرد، در دوزیستان تطابق به واسطه عقب و جلو رفتن عدسی انجام می‌پذیرد.
با توجه به نتایج بدست آمده از رفتارهای دوزیستان و نسبت به سلول‌های مخروطی این موجودات، مشخص می‌گردد که دارای دید رنگی به نسبت خوبی هستند. این مطلب در هنگام رفتارهای صید طعمه کاملاً مشهود است. به ظاهر دید رنگی در آن دسته از دوزیستانی که روزگرد هستند و یا دارای دو شکل جنسی هستند، بیشتر پیشرفت کرده است.
حس شنوایی
قویترین حس شنوایی در میان دوزیستان میان قورباغه‌ها و وزغ‌ها دیده میشود. آنها برای برقراری ارتباط به منظور جفتیابی یا تعیین قلمرو و یا مقابله با نرهای مهاجم، آواهای خاصی از خود سر می‌دهند. حس شنوایی در این گروه از جانوران آنقدر قوی و حساس است که اگر در یک آبگیر، چند گونه در حال نغمه‌سرایی باشند، هرگونه به راحتی می‌تواند جفت خود را از میان سایر گونه‌های دوزیستان تشخیص دهد. سمندرها عمدتاً فاقد توان شنیدن صداهای هوابرد هستند.
لامسه
حس لامسه در دوزیستان و خزندگان کاربردی اختصاصی و محدود به سن دارد. مثلاً می‌توان به گیرنده‌های مکانیکی در لارو دوزیستان و برخی دوزیستان بالغ اشاره کرد که حساس به اختلاف فشار و تحریکات فیزیکی محیط اطراف هستند. این اندام حسی مشابه نوعی اندام حسی در ماهی‌ها به نام خط جانبی است. سیستم خط جانبی، نواری متشکل از تعدادی گیرنده‌های عصبی (به صورت نقطه‌نقطه) در دو طرف بدن ماهی‌ها است. این نوار به ماهی کمک می‌کند تا ارتعاشات را در زیر آب احساس کند. خط جانبی در دوران نوزادی دوزیستان -که کاملاً در زیر آب سپری میشود- نیز وجود دارد. سیسیلیان‌ها دارای گیرنده‌های الکتریکی هستند که به آنها این امکان را می‌دهد تا از حضور اجسام در اطراف خود مطلع گردند.
حس بویایی
بوهای منتشر شده توسط هوا و یا آب، عمدتاً به وسیله سیستم بویایی دریافت می‌شوند. حس بویایی معمولاً جهت دریافت مولکول‌های بو از فواصل دور به کار می‌آید. در دوزیستان به ویژه سمندرها به علت ضعیف بودن سایر حواس چون شنوایی، حس بویایی نقش زیادی را در فعالیت‌های حیوان از قبیل تشخیص حضور طعمه یا جفت‌بازی می‌کند اما چه در دوزیستان و چه در خزندگان عمدتاً کل فرآیندهای بویایی توسط مجرای بینی کنترل نمی‌شود و اندام دیگری در دوزیستان و خزندگان به کمک می‌آید. این اندام جاکوبسون (Jacobson’s organs) یا ومرونازال (Vomeronasal) نام دارد. اندام جاکوبسون بیشتر برای تشخیص بو از نزدیک سازماندهی شده است. جاکوبسون به صورت یک جفت حفره است که بر اثر چین خوردگی حفره‌های بینی به وجود آمده است.
اندام جاکوبسون علاوه بر این در رفتار جانور به هنگام تولید مثل نیز دخالت دارد زیرا در هنگام جفتگیری اولین کار جانور نر، بوییدن سر و گردن جانور ماده است.
اندام جاکوبسون در خزندگان نیز دیده میشود. از معروف‌ترین گونه‌هایی که به خوبی از این اندام بهره جسته‌اند می‌توان به مارها، بزمجه‌ها، لاسرتاها و اسکینک‌ها اشاره کرد. اگر راهنمایان طبیعت‌گردی در یک تور طبیعت‌گردی یا خزنده‌نگری فرصت مشاهده گونه‌هایی چون مارها، بزمجه‌ها، لاسرتاها و اسکینک‌ها را پیدا کنند، بدون تردید از طرف مسافران خود با پرسشی مواجه خواهند شد: این که "چرا این جانداران دائماً زبان خود را بیرون می‌آورند" و "آیا این جانوران می‌خواهند با زبان خود نیش بزنند؟"
پاسخ این پرسش‌ها در شناخت صحیح از اندام جاکوبسون در دوزیستان و خزندگان قرار دارد. اندام جاکوبسن اطلاعات را از زبان جذب می‌کند تا امکان تجزیه و تحلیل آنها در مغز فراهم شود. به همین علت مارها و برخی دیگر از خزندگانی که دارای زبان دو شاخه هستند، هر چند وقت یک بار زبان خود را بیرون می‌آورند و اطلاعاتی اعم از درجه حرارت، ذرات معلق، بو و مواد شیمیایی موجود در هوا را توسط زبان جمع‌آوری کرده و با وارد کردن آن به داخل حفره اندام جاکوبسون این اطلاعات را به مغز می‌رسانند و شرایط محیط را می‌سنجند. در ضمن باید اشاره کرد که در زمان تغییر محل، حیوان این رفتار را به منظور شناخت محیط جدید مکرراً انجام می‌دهد.
حس چشایی
سلول‌های چشایی دوزیستان در دهان، روی زبان و آرواره‌ها یافت می‌شوند. به علاوه یک شبکه پخش شده از سلول‌های چشایی نیز در پوست وجود دارد. حس چشایی در خزندگان و دوزیستان تنها زمانی استفاده میشود که حیوان طعمه‌ای را بلعیده باشد و بخواهد آن را تشخیص دهد. این فرآیند می‌تواند تا حدودی توسط اندام جاکوبسون نیز انجام شود. در نتیجه اگر حس چشایی حیوان طعمه را تأیید کند، طعمه بلعیده میشود. در دوزیستان پرزهای چشایی روی زبان و دیواره دهان وجود دارد (گونه‌هایی مانند خانواده Pipidae که فاقد زبان هستند تنها بر روی دیواره دهان خود واجد پرزهای چشایی هستند).
چشم سوم و غده صنوبری
در دوزیستان و خزندگان غده‌ای با نام غده صنوبری یا پینه‌آل مرتبط با گیرنده‌ای روی سر و یا زیر پوست سر وجود دارد. این گیرنده اصطلاحاً چشم سوم، چشم پینه‌آل یا چشم صنوبری نامیده میشود. چشم سوم را می‌توان در مارمولک‌ها، قورباغه‌ها و نوعی خزنده مارمولک شکلی به نام توآتارا دید. در این گروه از جانوران این غده به منظور تنظیم آهنگ فعالیت‌های شبانه روزی و تنظیم ترشح هورمون‌هایی است که در تنظیم دما و رنگ بدن نقش دارند. از جمله فعالیت‌های آهنگین روزانه می‌توان به کنترل فعالیت‌های تولید مثلی اشاره کرد. با فرا رسیدن بهار، طول روز زیاد شده و از طول شب کاسته میشود. از این رو در این فصل مدت زمان دریافت نور توسط چشم سوم افزایش می‌یابد و با رسیدن این میزان به حد آستانه، هورمون‌های جنسی ترشح شده و باعث آماده شدن حیوان برای باروری میشود. یکی دیگر از کارکردهای این غده، تنظیم هورمون‌ها به منظور تنظیم دمای بدن است. از آنجایی که دوزیستان و خزندگان خونسرد هستند (درجه حرارت بدن آنها تابع دمای محیط است)، همواره متکی به مکانیزم‌ها و ابزارهای ویژه‌ای برای نیل به این هدف هستند. از آن جمله می‌توان به تیرگی و روشنی رنگ بدن (به ترتیب برای جذب و انعکاس نور) اشاره داشت. معمولاً به واسطه انقباض و انبساط رنگدانه ملانوفور اپیدرم کنترل شده که خود توسط شبه هورمون ملاتونین تنظیم میشود. با کاهش شدت نور خورشید یا دمای هوا غده صنوبری رنگدانه ملانوفور را به سطح پوست هدایت کرده تا رنگ بدن تیره شود. این تیرگی پوست باعث جذب بیشتر نور و گرم شدن بدن میشود. در هنگام گرم شدن هوا و یا افزایش شدت نور، با عکس این مکانیزم، پوست روشن میشود.
حس لرزش (Seismic sense)
قورباغه‌ها و سمندرها و مارها دارای مسیر ویژه‌ای به نام سیستم اُپرکولاریس (Opercularis system) به منظور انتقال لرزش‌ها از سطح زمین به گوش داخلی هستند. در دوزیستان لرزش‌های ایجاد شده روی سطح زمین که حاصل راه رفتن موجودات دیگر در اطراف آنها است، توسط دست‌ها دریافت میشود. در این سیستم، استخوان سرشانه توسط ماهیچه اُپرکولاریس، دست‌ها را به گوش داخلی متصل می‌کند. مطالعات محدودی نشان داده است که حساسیت سمندرها نسبت به این امواج دو برابر قورباغه‌ها و وزغ‌ها است.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان