پروانه‌ها را کجا می‌توان یافت؟

برای دیدن پروانه‌ها در طبیعت ابتدا باید زیستگاه‌های پروانه‌ها را به خوبی بشناسید. هرگونه، نیازهای اکولوژیکی خاص خود را دارد که به آن کنج اکولوژیکی (Ecological Nich) آن گونه، می‌گویند. برای پیدا کردن پروانه‌ها باید عوامل زیر را خوب بشناسید:

الف) گیاهان

اولین نیاز برای هر پروانه وجود گیاهان میزبان Host-Plant یا Food-Plant و گیاهان مورد تغذیه حشره بالغ Nectar-Plant است. بدون وجود یکی از این دو احتمال وجود پروانه تقریباً ناممکن است. به همین دلیل امروزه، دیگر در شهرهای بزرگی چون تهران و حومه آنها اثری از پروانههایی که در سالیان پیش در این مناطق میزیستند، دیده نمی‌شود. شاید گلکاری پارک‌ها و باغچه‌ها به نظر جذاب باشند، ولی این تنها منبع تغذیه پروانه بالغ است و به دلیل ساخت و ساز و نابودی زیستگاه‌های طبیعی اثری از گیاهان میزبان لارو دیده نمیشود. از این رو شناخت گیاهان بسیار اهمیت دارد و پروانه‌شناس خبره می‌بایست روی انواع گیاهان مورد تغذیه لارو و پروانه بالغ تسلط کافی داشته باشد.

ب) اقلیم

وجود گیاهان شرط کافی برای وجود پروانه‌ها در یک منطقه نیست. این حشرات برای بقا نیاز به عوامل متعدد دیگری از جمله آب و هوای مناسب دارند. هر گونه از پروانه‌ها با اقلیم خاص سازگار شده و خارج از آن قادر به ادامه حیات نیستند. برای مثال پروانه Polyommatus aegagrus وابسته به مناطق سرد و برفگیر کوهستانی است. وجود سرما و رطوبت کافی از جمله نیازهای حیاتی این گونه به شمار می‌آید. میزان طوبت و سرمای مورد نیاز محیط برای همه گونه‌های ساکن کوهستان یکسان نبوده و این خود موجب تفکیک زیستگاه‌ها می‌شود.
درصد کمی از گونه‌ها قادرند خود را با هر شرایط سازگار کنند. این گونه‌ها معمولاً از ویژگی جابجایی بالا (Mobility) و مهاجرت (Migration) برخوردارند و مرتباً در حال توسعه دامنه پراکنش خود هستند. از جمله این پروانه‌ها می‌توان به Vanessa cardui و Lampides boeticus اشاره کرد که از ارتفاعات بالا تا نواحی ساحلی دیده می‌شوند.

از آنجا که ایران تنها کشور نسبتاً کوهستانی است که روی نوار بیابانی نیمکره شمالی واقع شده و از سوی دیگر مناطق کوهستانی از بهترین زیستگاه‌های پروانه به شمار می‌آید. در ایران بیش از %80 گونه پروانه‌ها در چنین زیستگاهی می‌زیند و بیشترین تنوع پروانه‌ها در ارتفاعات بین 1,800 تا 2,500 یافت میشود. هرچه به طرف ارتفاعات پیش بروید با سخت¬تر شدن شرایط اقلیمی گونه‌های کمتری دیده و به تعداد گونه‌های بومی انحصاری افزوده می‌شود.
در اقلیم‌های خشک و بیابانی وجود هرگونه پوشش گیاهی می‌تواند به منزله وجود گونه‌ای پروانه باشد. در نوار ساحلی جنوب کشور که آب و هوای غالب مناطق آن گرم و خشک است، گونه‌های مختلف پروانه بیشتر وابسته به درختان و درختچه‌ها هستند که در تمام طول سال طراوت خود را حفظ می‌کنند و کمتر به گیاهان یک ساله علاقه نشان می‌دهند.

ج) ارتفاع

ارتفاع در پراکندگی و تنوع پروانه ها بسیار اهمیت دارد. با پیشروی به سوی عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر و جنوبی‌تر برخی گونه‌ها از جنس‌های مشخص مانند در ارتفاعات بالاتر زندگی می‌کنند. برای مثال بسیاری از گونه‌های این جنس‌ها در عرض‌های جغرافیایی بالا در ارتفاع بسیار پایین‌تر از آنچه که در کشور ما زندگی می‌کنند، یافت می‌شوند. این گروه از پروانه‌ها وابستگی شدیدی به شرایط اقلیمی سرد و کوهستانی دارند و برای ادامه حیات در سرزمینی نسبتاً خشک مانند ایران ناگزیرند ارتفاعات بالاتر را برگزینند.

مناطق کوهستانی محصور شده با دشت‌های خشک و پهناور همواره بهترین نقاط برای یافتن گونه‌های اندمیک هستند زیرا ایزوله شدن جمعیت‌ها از مهمترین علل گونه‌زایی محسوب می‌شود.

پس از آشنایی با نیازهای اولیه پروانه‌ها، باید زیستگاه‌های مناسب را در هر منطقه پیدا کرد. در این میان باید به عوامل متعددی از جمله گیاهان میزبان، لارو و پروانه بالغ، ارتفاع، فصل مناسب، شیب زیستگاه و دامنه پراکنش گونه مورد نظر توجه کرد. نبود هر یک از عوامل فوق ممکن است مانع یافتن گونه‌ای خاص شود. پروانه‌ها معمولاً در هوای ابری، سرد و مرطوب پرواز نمی‌کنند. در این صورت با اطمینان از فصل مناسب پرواز می‌توان آن‌ها را در حالی که بی‌حرکت روی ساقه گیاهان مختلف در حال استراحت هستند، یافت. بعضی پروانه‌ها مانند گونه‌هایی از خانواده Lycaenidae هنگام غروب در دسته‌های چندتایی تا چند ده‌تایی روی ساقه گیاهان مختلف می‌نشینند. معمولاً بهترین ساعت فعالیت پروانه‍‌ها در روزهای گرم و آفتابی بین ساعت 9 صبح تا 16 بعد از ظهر و بسته به منطقه و ارتفاع متغیر است. بعضی گونه‌ها از خانواده‌هایی مانند Pieridae، Lycaenidae و Papilionidae نیز در ساعت‌های گرم روز برای نوشیدن آب و تغذیه اطراف زمین‌های مرطوب حاشیه رودها و نهرها جمع می‌شوند. البته معمولاً پروانه‌های نر در این حالت دیده می‌شوند و پروانه‌های ماده به ندرت در حال نوشیدن آب دیده شده‌اند.
منابع تغذیه پروانه‌های بالغ در گونه‌های مختلف متفاوت است. آنها از گلهای وحشی و میوه‌های گندیده تا در شرایط استثنایی مدفوع تازه حیوانات وحشی تغذیه می‌کنند.

د) زمان مناسب

انتخاب فصل مناسب برای بازگشت به زیستگاه نیز بسیار اهمیت دارد. به طور کلی در ایران، بهترین زمان برای دیدن پروانه‌های متنوع اوایل خرداد تا اواخر تیر است. البته برخی از گونه‌ها بسیار زودتر و یا دیرتر از این زمان به پرواز در می‌آیند. پروانه‌های زودپرواز همواره در معرض تهدیدات ناشی از تغییرات ناگهانی آب و هوا هستند. در بیشتر سال‌ها سرمای دیرپای اردیبهشت ماه که گاه حتی بارش سنگین برف را به همراه دارد، ممکن است تا 80 % جمعیت یک گونه را که شماری از آنها هنوز به صورت شفیره و شماری دیگر کامل هستند، نابود کند. همچنین پاییز و زمستان معتدل و نسبتاً خشک ممکن است منجر به خواب طولانی‌تر شفیره‌های برخی گونه‌های زودپرواز شود که در این صورت شماری از آنها می‌میرند.
مناطق کم ارتفاع در عرض‌های جغرافیایی بالا مانند دشت مغان، دشت ترکمن و دشت‌های کم ارتفاع حاشیه مرزی ترکمنستان از جمله مناطقی‌اند که همواره با این تغییرات شدید اقلیمی روبرو هستند. از اینرو یافتن پروانه‌های خاص این مناطق نیازمند سال‌ها مراجعه است.
پروانه‌ها در بسیاری از گونه‌ها وابستگی شدیدی به ارتفاع مشخص دارند؛ زیرا گیاهان میزبان لارو و پروانه بالغ فقط در این محدوده قادر به رشد هستند. از این رو این پروانه‌ها هیچگاه از کمربند ارتفاعی خاص پایین‌تر یا بالاتر دیده نمی‌شوند. پروانه‌ها اغلب در شیب‌های رو به آفتاب که گیاهان فراوان‌ترند، دیده می‌شوند. با نزدیک شدن غروب آفتاب آنها به شیب‌های غربی و جنوبی می‌روند و شب را در آنجا می‌گذرانند و روز بعد دوباره با گرم شدن هوا در شیب‌های شرقی و جنوبی فعالیت خود را آغاز می‌کنند.
آنها در برخی گونه‌ها دارای یک نسل در سال و در برخی دیگر دارای چندین نسل در سال هستند. بسیاری از گونه‌ها اصولاً تک نسلی هستند و در هیچ شرایطی در یکسال نسل دومی تولید نمی‌کنند. در حالی که گونه‌های چند نسله بسته به شرایط اقلیمی، ارتفاع زیستگاه و وجود منابع غذایی کافی دارای نسل‌های متعدد هستند. از جمله این پروانه‌ها می‌توان به Colias crocea، Pieris rapae، Papilio Machaon و Vanessa cardui و از پروانه های تک نسلی میتوان به بسیاری از گونه‌های جنس Polyommatus و زیر جنس Agrodiaetus اشاره کرد.

عمر پروانه‌های بالغ معمولاً بسیار کوتاه و از چند روز تا چند ماه متغیر است. بیشتر پروانه‌های ایران از 10 روز تا 2 ماه زندگی می‌کنند. ولی گونه‌هایی با عمر 6 ماه هم دیده می‌شوند که معمولاً در این گونه‌ها، پروانه‌های بالغ اواخر تابستان ظاهر می‌شوند. با فرا رسیدن دوره سرما، زمستان را در مکانی مناسب سپری می‌کنند و با گرم شدن هوا در فصل بهار دوباره به پرواز در می‌آیند. مثال معروف برای این عمل که زمستان گذرانی نام دارد، گونه‌های Vanessa، Gonepteryx rhamni، Nymphalis polychloros، Atalanta و Aglais urticae هستند.

به طور کلی بیش از 98% پروانه‌ها با شروع فصل سرد می‌میرند و نسل بعدی آنها زمستان را به صورت شفیره سپری می‌کند. توجه به زمان دقیق برای دیدن پروانه‌هایی با بالهای سالم در زیستگاه اهمیت زیادی دارد. معمولاً پروانه‌های نر کمی زودتر از ماده‌ها از شفیره خارج می‌شوند. پروانه‌های ماده بلافاصله پس از خروج از شفیره، آماده جفت‌گیری و تخم‌گذاری هستند. بیشتر پروانه‌های ماده را در نزدیکی گیاه میزبان می‌توان یافت. آنها کمتر از پروانه‌های نر پرواز می‌کنند و بیشتر به مخفی شدن در میان انبوه گیاهان علاقه‌مند هستند که این برای بقای نسل آنها اهمیت بالایی دارد.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان