گونه شوکا Roe deer
نام فارسی: شوکا
نام علمی: Capreolus capreolus
نام انگلیسی: Roe deer
نام‌های محلی: (ترکمنی: شوکهِ)(ترکی: اِلیک)(کردی: فیله گَچَه، فیل گا)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری شوکا
طول سر و بدن 100 تا 140 سانتی‌متر، طول دم 1 تا 3 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 60 تا 80 سانتی‌متر و وزن 15 تا 25 كیلوگرم است. دارای جثه‌ای كوچک، پاهایی بلندتر از دست‌ها، بدنی قوزدار و دمی نامشخص است. بدن پوشیده از موهای كوتاه قهوه‌ای مایل به قرمز در تابستان و موهایی بلند و مایل به خاكستری در زمستان است. شاخها بلند و به طور متوسط 3 شاخك دارند. شاخها در پاییز می‌افتند و در بهار كامل می‌شوند. طول شاخها بین 15 تا 23 سانتی‌متر و فاصله بین 2 شاخ بین 7 تا 13 سانتی‌متر است.
ویژگی‌های زیستی شوکا
هم در روز و هم در شب فعال است. چرای اصلی اوایل صبح و غروب در فضای باز انجام می‌گیرد. معمولاً در بهار و تابستان زندگی انفرادی دارند و هم نر و هم ماده برای خود قلمرو تشكیل می‌دهند. قلمرو شوکا به وسیله ادرار، مالیدن غده‌های صورت و شاخ زدن به گیاهان انجام می‌گیرد. تنها در زمستان گروه‌های كوچكی تشكیل می‌دهند. گیاه‌خوار و نشخواركننده‌اند. حس بویایی، شنوایی و بینایی قوی دارند و به خوبی شنا می‌كنند. در هنگام احساس خطر پرش‌های بلندی می‌كنند اما در حالت عادی در زیستگاه خود بسیار بی‌حركت هستند.
تغذیه شوکا: اغلب از علوفه، برگ‌ها و سرشاخه‌های درختان و نیز قارچ تغذیه می‌کند. درموقع نوشیدن آب برخلاف سایر سم‌داران که لب‌ها را روی آب قرار می‌دهند، شوکا آب را مانند سگ، به وسیله زبان می‌نوشد.
شوکا چند نوع صدا دارد. در موقع احساس خطر شوکاها صدایی شبیه واق واق سگ می‌دهند. در فصل جفت‌گیری و در زمانی که بچه‌دار هستند نیز صدای خاصی دارند
تولید مثل شوکا: مستی شوکا اغلب در اواخر تیرماه شروع می‌شود و حدود 1 ماه ادامه دارد. شوکای نر برخلاف مرال حرمسرا ندارد و به نظر می‌رسد فقط با یک ماده جفت‌گیری می‌کند. در زمان جفت‌گیری شوکای نر برای مدتی طولانی ماده را تعقیب می‌نماید. آثار لگدمال شدن گیاهان به صورت دایره و یا 8 مشخص است که به آن دایره افسون‌گری (witch circle) می‌گویند. شوکاها تأخیر باروری (Delayedimplantation) دارند زیرا پس از جفت‌گیری، سلول تخم به مدت 4 ماه لانه‌گزینی تأخیری دارد. بنابراین، طول دوره بارداری 290 تا 300 روز (حدود 10 ماه) به طول می‌انجامد. برخی از شوکاها نیز ممکن است در پاییز جفت‌گیری کنند که در این صورت تأخیر باروری ندارند و مجموع آبستنی آنها 5.5 ماه است. زایمان در اوایل بهار صورت می‌گیرد. مادر بچه‌هایی را که سال قبل متولد شده‌اند، تعقیب نموده و آنها را از خانواده جدید می‌راند. 1 تا 3 بچه به دنیا می‌آورد. بچه‌ها دارای 3 ردیف طولی خال‌های سفیدند و در زمان تولد بین 1 تا 1.5 كیلوگرم وزن دارند. بچه‌ها همزمان شیر نمی‌خورند چون آنها 10 تا 20 متر با هم فاصله دارند. مادر بچه‌ها را به مدت 3 تا 7 روز در بین علف‌ها مخفی می‌کند. تا 3 ماهگی شیر می‌خورند. ماده‌های جوان می‌توانند در 16 ماهگی تولیدمثل کنند.
زندگی شوکا: شوکاها حیواناتی بسیار حساس و مهاجم هستند. در منطقه سمسکنده، یک رأس شوکای نر در محوطه نگهداری گوزن‌های زرد رها شده بود. در زمانی که برای گوزن‌ها غذا ریخته می‌شد این شوکا به گوزن‌ها که از نظر جثه و شاخ چندین برابر او بودند، حمله می‌نمود و اجازه نمی‌داد قبل از سیر شدن او هیچ‌یک از گوزن‌ها به غذا نزدیک شود. در حالت اسارت برخلاف اکثر جانوران عمر طولانی ندارد و معمولاً بیش از 3 سال قادر به زندگی در باغ وحش‌ها نیستند ولی در طبیعت حدود 7 سال عمر می‌کنند. طعمه‌خواران طبیعی این گونه در ایران شامل گرگ، پلنگ و گربه جنگلی است.
آثار و نمایه‌های شوکا و شناسایی آن
ردپا شوکا: اثر پا به دلیل ویژگی‌هایی مانند اندازه کوچک ردپا، باریکی شکاف سم، شکل نوک تیز، امتداد پینه انگشتی تا نوک سم و هم‌سطحی و یکنواختی نوک و انتهای آن، باعث شده که اثر پا کاملاً واضح و قابل تشخیص باشد. با این وجود نوک شکاف سم حیوانات مسن‌تر اغلب گرد شده است. طول ردپا تقریبا 4.5 سانتی‌متر و عرض آن 3 سانتی‌متر است و تفاوت بارزی در اندازه ردپای نر و ماده مشاهده نمی‌شود.
الگوی ردپای شوکا: شوکا بیشتر به حالت راه رفتن حرکت می‌کند و فاصله بین 2 پا معمولاً کم‌عرض و باریک است. ردپاها تا حدودی به سمت خارج چرخیده‌اند و اثری از سم‌های تحلیل رفته در ردپا دیده نمی‌شود. طول گام 60 تا 90 سانتی‌متر است و پا معمولاً بر روی اثر دست قرار می‌گیرد. شکاف سم‌های دست معمولاً اندکی از هم باز و گسترده شده، در حالی که شکاف سم‌های پا به صورت نزدیک به یکدیگر در ردپا مشاهده می‌شوند.
هنگام یورتمه رفتن اثر دست و پا تقریباً در یک خط قرار می‌گیرند. در یورتمه رفتن با سرعت یکنواخت، پا بر روی اثر دست و با افزایش سرعت، پا فراتر و بسیار جلوتر از اثر دست قرار می‌گیرد. به هنگام یورتمه رفتن شکاف سم‌های دست اغلب از هم باز و بسیار گسترده و پهن می‌شوند و طول گام‌ها به 100 تا 140 سانتی‌متر می‌رسد.
حیوان هنگام فرار کردن به حالت پریدن یا تاختن حرکت می‌کند. در این حالت اثر سم‌های تحلیل رفته در ردپا دیده می‌شوند. در ردپای حاصل از پریدن، شکاف‌ها همیشه گسترده و باز هستند. شکاف در سم دست به صورت V شکل در اثر پا مشخص شده، اما در اثر سم پا این حالت چندان قابل تشخیص نیست. طول پرش معمولاً 2 متر است و گاهی تا 4 متر می‌رسد.
سرگین شوکا: سرگین شوکا 10 تا 14 میلی‌متر طول و 7 تا 10 میلی‌متر عرض دارد و به رنگ سیاه یا قهوه‌ای تیره است. سرگین زمستانه کوتاه، استوانه‌ای و گاهی اوقات تقریباً کروی است. اغلب در 1 انتها گرد و در انتهای دیگر نوک تیز است. در بهار سرگین‌ها اغلب به صورت تکه‌های به هم متصل و بزرگ با سطحی شیاردار هستند. شوکاها سرگین خود را در جنگل‌ها در هنگام غذا خوردن و گاهی هنگام راه رفتن دفع می‌کنند. بنابراین آنها می‌توانند به صورت تک‌تک و پراکنده بین ردپاهای شوکاها در مسیری نسبتاً طولانی نیز دیده شوند. سرگین شوکا بسیار شبیه سرگین گوسفند و بز است.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی شوکا در ایران
شوکا گونه‌ای جنگل‌زی است. غالباً مراحل اولیه توالی جنگل‌ها (جنگل‌های جوان) یا جنگل‌های بین دشت و كوهستان را ترجیح می‌دهد. در جنگل‌های هیركانی، جنگل‌های ارسباران در آذربایجان شرقی و جنگل‌های بلوط مناطق اورامانات و جوانرود در غرب ایران پراکندگی دارد و به نسبت کمیاب است.
پراکنش جهانی شوکا
پراکندگی شوکا در دنیا در اروپا و آسیاست.
وضعیت حفاظتی شوکا
دشمن طبیعی شوکا پلنگ، گرگ، شغال، گربه جنگلی و پرندگان شکاری است. به علت جثه کوچک شوکاها در مناطق برف‌گیر آسیب پذیرند. شکارچیان از طریق تقلید صدای شوکاها، (صدایی شبیه سوت، که با گذاشتن دو برگ روی هم ایجاد می‌کنند) باعث آمدن شوکاها به طرف صدا می‌گردند و یا با ساختن کومه در محل آبشخورها آن را شکار می‌کنند. با توجه به قطع بی‌رویه درختان جنگلی و تخریب زیستگاه احتمال دارد در آینده‌ای نه چندان دور نسل آن در معرض خطر انقراض قرار گیرد. تا سال 1387 چنین تصور می‌شد که نسل شوکا در جنگل‌های ارسباران در 50 سال پیش منقرض گردیده است. ولی مشاهده 1 راس نوزاد شوکا و 1 راس شوکای نر بالغ در منطقه این حیوان خجالتی در این ناحیه از کشورمان به بقاء خود ادامه می‌دهد.
شوکا، در زمره گونه‌های در خطر انقراض سازمان حفاظت محيط زيست و در طبقه کمترین نگرانی (LC) فهرست سرخ (IUCN) قرار دارد. تهدیدات اصلی این گونه در ایران شکار غیر مجاز و تخریب زیستگاه است.
طبقه‌بندی گونه شوکا
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
- گونه گوزن زرد ایرانی
- گونه مرال
- گونه شوکا
External Features: HB 100-140 cm, T 1-3 cm, SH 60-80 cm, and W 15-25 kg. It is a small deer with a hunched-looking body since forelimbs are shorter than hind limbs. Tail is barely visible. Body is covered with short reddish brown hair in summer and reddish grey in winter. Antlers are long with 3 points, on the average, and are shed in winter. Their growth is completed by spring. Lengths of antlers are 15 to 23 cm and distance between their tips varies from 7 to 13 cm.
Biological Features: Roe deer is active during day and night. It is solitary in summer and both males and females establish territory. Territory is marked by excretions of facial glands. They establish small social groups only in winter. Roe deer is herbivore and ruminant. Senses of smell, hearing and sight are acute. It is a good swimmer. When alarmed performs long jumps but normally is calm in its habitat. It feeds on grass, fruits, mushrooms and browses on taller plants. They make special sound during breeding or bark when alarmed. Rutting takes place in summer or sometimes in fall. During courtship, when male chases female, the underneath vegetation is flattened, leaving behind an 8-shaped track called “roe rings”. After copulation and a delayed implantation period of 4 months, total gestation period of 290 to 300 days (about 10 months), 1 to 3 fawns are born. Fawns weigh 1 to 1.5 kg and are suckled by their mothers around 3 months. Young female roe deer can begin reproduction at about 16 months of age. Fawns have longitudinal white spots and remain hidden among grasses or bushes, only standing up when their mother approaches them. Longevity of roe deer is about 7 years in the wild. Wolves, leopards and jungle cats are among its predators in Iran.
Habitat, Distribution and Abundance: Roe deer depends on forest habitats. It prefers forest communities at an early stage of succession (young forests) or forests between low lands and mountainous areas. Presently roe deer lives in Hyrcanian, Arasbaran in East Azarbaijan and Oak forests in Ouramanat and Javanroud areas in West of Iran.
Conservation Status: Roe deer, according to Iran Department of Environment, is considered as an “Endangered” species. IUCN Red List classifies it in “Least Concern” (LC) category. Poaching and habitat destruction are the main threats against this species in Iran.