معرفی راسته زوجسمان (ORDER ARTIODACTYLA)
رده‌بندی و تنوع زوجسمان
راسته زوجسمان شامل 10 خانواده است اما درباره تعداد جنس‌ها و گونه‌ها اختلاف نظر وجود دارد. تعداد جنس‌ها بین 82 تا 84 و گونه‌ها بین 221 تا 227 گزارش شده است. آنها از نظر اندازه بسیار متنوع هستند. کوچکترین زوج‌سم، گوزن موشی کوچک (Tragulidae) در جنوب شرق آسیا با کمتر از 1 کیلوگرم و بزرگترین گونه زوج سمان، اسب آبی (Hippopotamus amphibius) با وزنی بیش از 4,500 کیلوگرم است. زرافه حدود 6 متر قد دارد. در اکثر آنها دست و پا هر یک دارای 2 انگشت مساوی است (انگشتان سوم و چهارم). ناخن‌ها به صورت سم درآمده است. راسته زوجسمان دارای 3 زیرراسته گرازشکلان (Suiformes)، نشخوارکنندگان (Ruminantia) و شترشکلان (Tylopoda) است. 10 گونه زوج‌سم در ایران وجود دارد که متعلق به 3 خانواده گرازسانان (Suidae)، گاوسانان (Bovidae) و گوزن‌سانان (Cervidae) هستند. خانواده‌های گاوسانان و گوزن‌سانان در زیر راسته نشخوارکنندگان قرار دارند و 9 گونه ایران را در بر می‌گیرند. زوجسمان تنوع زیادی در شکل و اندازه دارند. گوسفندان وحشی (جنس Ovis) ایران از نظر شکل و اندازه بسیار متنوع هستند. به طوری‌که از نظر تنوع ژنتیکی و ظاهری در جهان بی‌نظیرند. کوچکترین قوچ جهان، قوچ لارستان است که در جنوب فارس و هرمزگان پراکندگی دارد.
آناتومی و چرا زوجسمان
ساختار دندانی آنها غیریکنواخت (Heterodont) است. در زوجسمان دندان‌ها برای یک رژیم کاملاً علف‌خواری سازگار شده‌اند. گاوسانان، زرافه‌ها و گوزن‌ها به طور کامل دندان‌های پیشین بالایی خود را از دست داده‌اند. همچنین، در اکثر گوزن‌ها نیز دندان‌های پیشین بالایی وجود ندارند، اما در بعضی از گونه‌های این خانواده این دندان‌ها به صورت کوچک و کند دیده می‌شوند. دندان‌های نیش پایینی اغلب کوچک هستند. در برخی گونه‌ها مانند گرازها، شترها و اسب‌های آبی دندان نیش به خوبی توسعه یافته است. در برخی گونه‌ها مانند گوزن‌ها، اغلب یک فضای خالی (Diastema) در فک پایینی بین دندان‌های نیش و آسیای پیشین وجود دارد. فرمول دندانی آنها متفاوت و تعداد دندان‌های آنها از 30 تا 44 تغییر می‌کند.
شاخ غیردائمی (Antler): این نوع شاخ ویژگی گوزن‌ها (Cervidae) است. شاخ‌هایی از جنس کلسیم و فسفر و توپر و غیردائمی هستند. یعنی، هر سال ریزش کرده و در سال بعد دوباره رشد می‌کنند. شاخ‌ها معمولاً فقط در جنس نر وجود دارند. در ابتدای رشد سطح شاخ از یک لایه پوست پوشیده شده که دارای رگ‌های خونی است و به مخمل (Velvet) معروف است.
شاخ دائمی (Horn): این نوع شاخ در گاوسانان (Bovidae) دیده می‌شود. شاخ‌های توخالی، غلاف‌هایی کراتینی شده و بخشی از اپیدرم با هسته‌ای استخوانی و بخشی از جمجمه هستند. این شاخ‌ها دائمی هستند و رشد آنها در سرتاسر عمر ادامه دارد. شاخ‌های توخالی معمولاً در هر دو جنس نر و ماده دیده می‌شود.
زیست‌شناسی و بوم‌شناسی زوجسمان
تولیدمثل زوجسمان: طول دوره بارداری بین 5 تا 11 ماه بسته به نوع گونه متفاوت است. تعداد بچه‌ها 1 تا 2 عدد و 3 بچه جز در گرازها نادر است. بلوغ جنسی اغلب در 18 ماهگی در هر دو جنس اتفاق می‌افتد و ماده‌ها اغلب در 2 سالگی اولین بچه خود را به دنیا می‌آورند. ماده‌ها در زوجسمان 2 تا 4 پستان دارند. جز گرازها که 6 تا 12 پستان دارند. طول عمر آنها با توجه به گونه‌ها متفاوت و از 10 تا 30 سال است.
تغذیه زوجسمان: جز گرازها که همه‌چیزخوارند، سایر زوجسمان گیاه‌خوار هستند و به گیاهان به عنوان منبع انرژی نیازمندند. آنها به 2 دسته سرشاخه‌خوار و علف‌خوار تقسیم می‌شوند. سرشاخه‌خواران برگ‌ها و میوه‌های آبدار درختان و بوته‌ها را می‌خورند و علف‌خواران اغلب در گله‌های بزرگ در مناطق باز چرا می‌کنند. آهو و قوچ و میش اغلب چراکننده، بز و پازن و شوکا اغلب سرشاخه‌خوار و گراز، همه‌چیزخوار است. نشخوارکنندگان معده چهارقسمتی دارند، آنها غذا را با سرعت می‌بلعند و در موقع استراحت، غذا را به صورت گلوله‌هایی به دهان برمی‌گردانند تا بجوند و آسیاب کنند. این عمل پیچیده باعث می‌شود تا در مراتع و زمین‌های باز که خطر طعمه‌خواران آنها را تهدید می‌کند، به سرعت چرا کرده و سپس در فرصت مناسب و در محل امن غذا را بجوند.
رفتار زوجسمان: تعداد کمی از زوجسمان منزوی هستند و یا شاید گروه‌های کوچک تشکیل دهند. اما اغلب گونه‌ها گروهی زندگی می‌کنند. در ایران همه گونه‌ها غیر از شوکا اجتماعی هستند و در گله‌های بزرگ هم دیده می‌شوند.
زیستگاه زوجسمان
یکی از عوامل برای شناسایی زیستگاه زوجسمان وجود زیتوده (بیومس) (Biomass) گیاهی کافی برای تامین غذای آنها است. گونه‌های مختلف این راسته بیشتر اکوسیستم‌ها را اشغال کرده‌اند و از توندراهای قطبی تا جنگل‌های حاره‌ای و بیابان‌های سرد و گرم زندگی می‌کنند و می‌توان آنها را در گستره ارتفاعی از دره‌ها تا بالای کوه‌ها مشاهده کرد. برخی گونه‌ها مانند آهوها در دشت‌ها و علف‌ز‌ارها و برخی دیگر مانند بزهای کوهی در اکوسیستم‌های کوهستانی و صخره‌ای ساکن هستند. گوسفندان وحشی در تپه‌ماهورها و کوه‌های کم‌ارتفاع ساکن هستند. مرال و شوکا نیز در زیستگاه‌های جنگلی دیده می‌شوند. گراز در میان گونه‌های ایران، در زیستگاه‌های متفاوتی دیده می‌شود و وابستگی بیشتری به آب دارد.
حفاظت از زوجسمان
مهمترین ارزش زوجسمان ارزش زیبایی‌شناسی آنها است. آهوی ایرانی شاید زیباترین گونه این راسته باشد که تماشای آن بسیار لذت‌بخش است. این گونه را به راحتی در پارک ملی بمو در شمال شیراز و منطقه حفاظت شده سرخ‌آباد در شمال زنجان می‌توان مشاهده کرد. سایر گونه‌ها نظیر بز و پازن، مرال، گوزن زرد و قوچ و میش به ویژه قوچ و میش اوریال نیز از زیبایی زیادی برخوردارند و می‌توانند درآمدهای پایداری از طریق طبیعت‌گردی مسئولانه برای مردم بومی زیستگاه‌های آنها فراهم کنند. ارزش مهم دیگر، ذخیره ژنومی (ژنی) این گونه‌ها است که برای آیندگان اهمیت زیادی دارد و همین دو دلیل کافی است که این گونه‌ها برای همیشه مشمول پروژه‌های حفاظتی باشند. کاهش شدید تمامی گونه‌های این راسته در 3 دهه اخیر در مناطق مختلف کشور سبب شده تا کمبود پروژه‌های حفاظتی برای این گونه‌ها به ویژه مرال، قوچ و میش‌ها، آهوی ایرانی و جبیر به شدت احساس شود. جدا از موارد ذکر شده ارزش‌های علمی، اقتصادی و بوم‌شناسی این گونه‌ها باعث می‌شود که ارزش‌گذاری واقعی برای آنها غیرممکن شود.
زوجسمان در ایران
از راسته زوجسمان تاکنون 3 خانواده و 10 گونه در ایران شناسایی شده است که در زیر آورده شده‌است:
راسته زوج سمان
- گونه گوزن زرد ایرانی
- گونه مرال
- گونه شوکا
- گونه آهو
- گونه آهوی کوهی دره‌شوری
- گونه جبیر
- گونه کل و بز
- گونه قوچ و میش
- گونه قوچ اوریال
- گونه قوچ ارمنی
- گونه قوچ و میش هیبرید
- گونه قوچ اصفهان
- گونه قوچ لارستان
- گونه قوچ شیراز
- گونه قوچ اوریال افغان
- گونه قوچ اوریال بلوچ
- گونه قوچ البرز مرکزی
- گونه قوچ کرمان
- گونه گراز
دریافت مشاوره تخصصی رایگان