گونه عقاب ماهیگیر Osprey

نام فارسی: عقاب ماهیگیر
نام علمی: Pandion haliaetus
نام انگلیسی: Osprey
نام‌های محلی: ترکی: بالیخ چی قارتال، کردی: هه لوی ماسیگر

زیرگونه‌های عقاب ماهیگیر

عقاب ماهیگیر 4 زیرگونه دراد. بیشترین پراکنش مربوط به زیر گونه‌ی haliaetus است که از غرب اروپا و بخش‌هایی از شمالآفریقا تا ایران و ژاپن پراکندگی دارد. زیر گونه‌ی carolinensis در آمریکای شمالی، زیر گونه‌ی ridwayi  در کارائیب و زیرگونه‌ی cristatus در استرالیا پراکنش دارد.

ویژگی‌های ظاهری گونه عقاب ماهیگیر

طول بدن 55 تا 58 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 145 تا 170 سانتیمتر است. برخلاف سایر عقاب‌ها (به استثنای عقاب مارخور) تنها عقابی است که سطح پشتی تیره و سطح شکمی سفید با یک نوار سینه‌ای تیره دارد. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده بالغ سر سفید و نوار چشمی پهنی دارد که به سمت عقب تا کنار گردن امتداد یافته است. بال‌ها بلند و باریک و در قسمت مچ، زاویه‌دار است. پوشپرهای زیر بال‌ها سفید، مچ‌ها دارای لکه سیاه مشخص و شاهپرهای اولیه، ثانویه و دم دارای ردیف‌های موازی از نقطه‌های تیره رنگ هستند. پرنده‌ی نابالغ تا حد زیادی شبیه بالغ‌ها است ولی حاشیه پرهای روتنه سفید نخودی است و ظاهری فلس مانند ایجاد می‌کند. همچنین سر به رنگ سفید همراه با خطوط تیره است و چشم‌ها نیز نارنجی هستند.

ویژگی‌های زیستی گونه عقاب ماهیگیر

در حاشیه‌ی دریاچه‌های آب شیرین و لب‌شور، پیکره‌های آبی باز، مصب‌ها و رودخانه‌ها به سر می‌برد.
- پرواز و شکار: پروازی قوی با بال‌زدن‌های یکنواخت و آرام دارد. با درجابال‌زنی و در بعضی مواقع با بال‌بازرَوی به سمت آب شیرجه رفته و با کمک پاهای خود طعمه را از آب می‌گیرد. گاهی نیز تمام بدن را به داخل آب فرو می‌برد. بیشتر از ماهی‌ها، گاهی نیز از پستانداران کوچک، پرندگان، دوزیستان و حتی لاکپشت‌ها تغذیه می‌کند.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواخر اسفند آغاز می‌شود. تک همسر است. آشیانه‌اش توده‌ای متراکم و حجیم از ساقه‌ها و شاخه‌های درختان است که آن را روی درختان در حاشیه‌ی پیکره‌های آبی، در لبه‌ی صخره‌ها، در جزایر کوچک، روی بوته‌های کوتاه و یا ساختارهای انسانی نظیر تیرهای چراغ برق و اسکله‌های چوبی کوچک می‌سازد و درونش را با الیاف نرم گیاهی می‌پوشاند. معمولاً 3 و به ندرت 2 تا 4 تخم نیمه بیضیِ کوتاه، تا حدی صیقلی، کرم مایل به زرد، همراه با خال‌ها و لکه‌هایی به رنگ قرمز بلوطی تا قهوه‌ای تیره و به ابعاد 46.4 × 61.6 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 35 تا 38 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. جوجه‌ها تا حدود 30 روزگی توسط پرنده ماده و با طعمه‌ای که پرنده‌ی نر به آشیانه آورده تغذیه می‌شوند، در حدود 51 تا 59 روزگی قادر به پرواز و در حدود یک هفته پس از آن مستقل می‌شوند.

زیستگاه گونه عقاب ماهیگیر

این پرنده در مناطق نزدیک دریاچه‌ها، رودخانه‌های بزرگ، تالاب‌ها و سواحل دریا به سر برده و روی درختان، صخره‌های پرتگاهی، خرابه‌ها و گاهی نیز در زمین‌های شنی یا سنگلاخی آشیانه می‌سازد. در ایران به وفور دیده می‌شود و در بیشتر نقاط سواحل جنوبی و جزایر خلیج فارس تولید مثل می‌کند. به صورت اتفاقی در دشت شورک خراسان دیده شده است.

مکان‌های مهم زادآوری عقاب ماهیگیر در ایران

عقاب ماهیگیر در نوار جنوبی دریای مازندران و سواحل جنوبی کشور زادآوری دارد.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان

پراکندگی گونه عقاب ماهیگیر

- پراکنش در جهان: عقاب ماهیگیر در تمام قاره‌های دنیا به جز قطب جنوب پراکنش دارد.

- پراکنش در ایران: تابستان‌ها به تعداد اندک ولی به طور منظم در امتداد سواحل خلیج فارس جوجه‌آوری می‌کند. در گذشته (دهه 1350 شمسی و قبل از آن) در نواحی جنوبی دریای خزر نیز جوجه‌آوری داشته است. همچنین به تعداد قابل توجهی در امتداد سواحل خلیج فارس و سواحل استان سیستان و بلوچستان زمستان‌گذرانی می‌کند و به ندرت در مسیر مهاجرت خود در آب‌های داخلی دیده می‌شود.

- پراکنش در تهران: تا کنون در شهر تهران رکورد نشده است اما در جنوب شرق تهران در تالاب عشق آباد چند بار رکورد شده است.

مهاجرت سالیانه گونه عقاب ماهیگیر (کوچ)

اکثر جمعیت عقاب ماهیگیر پاییز و زمستان‌ها از زیستگاه زادآوری خود به سمت جنوب مهاجرت می‌کنند. جمعیت زادآوری که در کشورهای شمالی ایران و شرق اروپا پراکنش دارند و همچنین جمعیت زادآور در شمال کشور، در جنوب ایران (غالباً در حاشیه‌ی خلیج فارس) زمستان‌گذرانی می‌کنند و بخشی از ایران خارج می‌شوند و به شبه جزیره‌ عربستان و آفریقا مهاجرت می‌کنند.

وضعیت حفاظتی گونه عقاب ماهیگیر

در فهرست پرندگان در معرض خطر انقراض ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.

صدای پرنده عقاب ماهیگیر

صدای این پرنده غرغر مانند و شبیه «یی لپ – یی لپ» یا سوت مانند و بلند شبیه «پی ای پ» شنیده می‌شود.

روش‌های شناسایی گونه عقاب ماهیگیر

- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: بال‌ها دراز و کشیده، اما دم کوتاه است. بال بازرَوی و اوج‌گیری با بال‌های منحنی شکل به سمت پایین صورت می‌گیرد. مچ دست در هنگام بال بازرَوی  کمی از بدن جلوتر است. زیر بدن روشن دیده می‌شود و تضاد خاصی با رنگ تیره‌ی قسمت مچ دست دارد. در خارج از فصل پر ریزی، در هنگام پرواز چهار انگشت بلند و یک انگشت کوتاه در بال‌ها دیده می‌شود. علاوه بر این، رفتار این گونه در به آب زدن و شکار ماهی بسیار خاص و غیر قابل اشتباه با سایر گونه‌ها است. نابالغ‌ها بال‌های پهن‌تری دارند.

- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: سر سفید و یک نوار چشمی سیاه دارد که تا پهلوی گردن ادامه می‌یابد. هلال روی سینه، سفیدی یکنواخت زیر بدن و نوار تیره‌ی قبل از شاه‌پرهای ثانویه (پرهای پوششی بزرگ است) نشانه‌های خوبی برای شناسایی عقاب ماهیگیر است. دم چهار راه‌راه و در انتها یک بند تیره دارد. لکه‌ی سیاهی مچ دست به خوبی نمایان است. شاه‌پرهای بالی راه‌راه‌های فشرده‌ی تیره دارد. پاهای سربی رنگ در زیر بدن نمایان است. در خارج از فصل پر ریزی، هنگام پرواز چهار انگشت بلند و یک انگشت کوتاه در بال‌ها دیده می‌شود.

- شناسایی در حالت نشسته: روی بدن قهوه‌ای تیره، زیر بدن و روی سر سفید است. چشم‌ها زرد- نارنجی و پاها سربی رنگ است. پشت بال‌ها با لکه‌لکه‌های زرد رنگ به رنگ قهوه‌ای است. رنگ چشم در نابالغ‌ها نارنجی است. هلال تیره‌ای در سینه وجود دارد. در حالت نشسته از پهلو، بال‌ها کل بدن تا نتها دم را می‌پوشاند. نوک شاهپرها از دم بلندتر است. اغلب تشخیص بالغ و نابالغ عقاب ماهیگیر کار دشواری نیست. جوان‌ها و یکساله‌ها رنگ یکنواختی ندارند و نقطه‌نقطه‌های روشن در پشت بدن دیده می‌شود. لبه‌ی دهان آبی رنگ محل اتصال منقار به دهان خاکستری رنگ و خود منقار سیاه است. خط ابرویی مشخص داد.

بخش‌های بدون پر گونه عقاب ماهیگیر (لخت)

رنگ پاها سربی- آبی است. منقار سیاه و محل اتصال به دهان و رنگ بینی خاکستری است. در بالغ‌ها چشم‌ها زرد روشن و در جوان‌ها نارنجی است.

فازهای رنگی متفاوت عقاب ماهیگیر

این گونه فازهای رنگی متفاوت ندارد.

گونه‌های مشابه عقاب ماهیگیر

عقاب ماهیگیر با عقاب‌های دیگر قابل اشتباه گرفتن نیست، این عقاب بال‌های باریکی دارد و تعداد انگشت‌ها 5 عدد است اما در سایر عقاب‌ها حداقل 6 انگشت مشخص وجود دارد. رنگ روشن زیر بدن این پرنده ممکن است در نگاه افراد مبندی باعث اشتباه با گونه‌های زیر شود:
- عقاب مارخور: این گونه بال‌های پهن‌تری دارد. گلو رگه‌رگه‌ی طولی دارد و نوار سیاه رنگ شاه‌پرهای پوششی شاه‌پرهای ثانویه را ندارد. شاهپرهای اولیه در عقاب ماهیگیر سیاه ولی در عقاب مارخور فقط در انتها تیره است.
- عقاب دوبرادر: عقاب دوبرادر دارای بال‌های پهن و گرد است. دم خاکستری با بند سیاه در آخر و 6 انگشت مشخص دارد. روی سر این عقاب تیره و لکه‎ی سفیدی روی پشتش دارد.
- عقاب پرپا: هرچند زیر بدن عقاب پرپا روشن است اما برخلاف عقاب ماهیگیر پرهای پوششی روشن شاهپرهای اولیه و ثانویه همه تیره هستند. پرهای پوششی روی دم نیز در عقاب پرپا سفید است اما در عقاب ماهیگیر لکه‎ی سفیدی وجود ندارد.
- سارگپه استپی و سارگپه جنگلی: ممکن است طرح زیر بال با این گونه‌ها اشتباه گرفته شود اما این گونه‌ها در لبه‌ی بال خود در هنگام پرواز خط مشکی واضحی دارند. بال این دو گونه کوتاه‌تر و پهن‌تر است.

تشخیص جنسیت گونه عقاب ماهیگیر

نر و ماده تقریباً به هم شبیه هم هستند اما نرها بدنی لاغرتر و بال‌هایی باریک‌تر دارند. هلال روی سینه‌ی ماده‌ها مشخص و پهن‌تر است (در برخی موارد نرها نیز در این مشخصه شبیه ماده‌ها هستند). تضاد بین رنگ پرهای پوششی کوچک و پرهای پوششی میانی در نرها زیادتر است . به خاطر وجود رنگ تیره‌تر در مچ دست، طرح مشخص‌تری در بال‌ها دیده می‌شود. هرچند در هنگام زادآوری این تشخیص ساده است اما از فاصله‌ی دور بسیار سخت است. در نابالغ‌ها تشخیص جنسیت امکانپذیر نیست.

سایر اعضای این خانواده را بشناسیم

راسته عقاب سانان

• خانواده عقاب ماهیگیر

- گونه عقاب ماهیگیر

طبقه‌بندی گونه عقاب ماهیگیر

 Pandion haliaetus

Morphological characteristics: 55-58 cm length and 145-170 cm wingspan. Along with Short-toed Eagle Circaetus gallicus, the only eagles that combine black upperparts and upperwing with white underparts, the latter marked with a broken dark breast-band. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Head mainly white with noticeable black stripe through eye which widens on side of neck. Wings long and large, with noticeable angle at carpal joint. Under wing-coverts white, with contrasting black carpal patches; flightfeathers and tail barred black-and-white. Juvenile similar to adult but feathers of upperparts fringed cream-white, creating a scaly look. Also, head white with black stripes and eyes orange.
Biological characteristics: Occurs along fresh and brackish lakes, open seawater, estuaries, and rivers. Flight strong with quiet regular wing-beats. Searches for fish by hovering and high soaring, diving to surface to catch fish with talons when prey detected; sometimes completely submerged when fish caught. Main food fish, though small mammals, birds, amphibians, and even turtles occasionally reported. Breeding starts early March. Monogamous. Nest a pile of sticks and twigs, covered with softer material like seaweeds and leaves, usually built on trees on cliffs, either near water or several miles inland, among boulders, in small bush, or directly on the ground on treeless coasts and islets; occasionally nests on electricity pylon, in mast of wrecked ship, or other man-made structure. Usual clutch 3, seldom 2-4, semi oval, yellow-cream eggs, with red-chestnut to black-brown spots, 61.6 × 46.4 mm in size. Eggs hatch after 35-38 days. Chicks semi-altricial and nidicolous. Fledging period 51-59 days, independent one week later.
Distribution and abundance: Formerly up until the 1970s a fairly common summer visitor to the south Caspian region, breeding around wetlands. But now, only a scarce and local breeding bird in the Persian Gulf and a common winter visitor to this region and southern Baluchestan. Occasionally seen inland on migration.
Conservation status: Listed in threatened species of Iran and is of conservation values.