پا و انگشتان آن در پرندگان
پرندگان در طول تکامل با زیستگاه‌های خشکی و آبی متنوعی سازش یافته‌اند و بر این اساس به شکل‌ها، اندازه‌ها و رنگهای متنوعی از پا، انگشت و ناخن مجهز شده‌اند. عده‌ای از پرندگان نظیر بادخورکها پاهایی بسیار کوتاه و انگشتانی تماماً رو به جلو دارند که برای چسبیدن به صخره‌ها وسنگها کارآمد است. اما این پاها و انگشتان برای راه رفتن روی زمین مناسب نیست و این دسته از پرندگان به سختی قادر به حرکت روی زمین هستند. از سوی دیگر دست‌های از پرندگان برای زندگی روی زمین متخصص شده و علاوه بر قدرت پرواز، قادر به دویدن روی زمین با سرعتی بیش از 30 کیلومتر در ساعت هستند. همچنین پرندگان آبزی نظیر اردکها دارای پرده‌هایی بین انگشتان هستند که آنها را قادر می‌سازد با سرعت قابل توجه در آب حرکت نموده و یا در زیر آب غواصی کنند و بالاخره اینکه عقابها پاها، انگشتان و ناخنهایی قوی دارند که آنها را قادر می‌سازد تا با پنجه‌های خود طعمه‌های چند کیلویی را صید و حمل نمایند. به نظر میرسد که گوناگونی در شکل وکارایی پاها و پنجه‌ها در پرندگان از جمله عواملی است که آنها را قادر ساخته است تا در زیستگاه‌های متنوعی زیست نمایند.
چگونگی حفظ حرارت در پای پرندگان علی‌رغم اینکه اغلب بخش پایینی آن فاقد پر است، از موضوعات جالب علمی محسوب میشود. برخی پرندگان در زیستگاه‌های بسیار سرد زندگی میکنند. به عنوان مثال پنگوئن امپراتور هفته‌ها روی یخها بسر می‌برد. این مهم در گونه¬های آبزی و کنار آبزی به ویژه آنهایی که دارای پاهایی با سطح وسیع و در نتیجه تبادلات حرارتی زیاد با محیط هستند، حائز اهمیت بیشتری است. در این گروه از پرندگان، هر زمان که نیاز باشد، جریان خون ورودی به پاها کاهش می‌یابد. همچنین گردش خون در پای این پرندگان به گونه‌ای است که خون گرمی که به طرف پا در جریان است با گذر از کنار خونِ سردی که به سمت بدن پرنده جریان دارد حرارت خود را به آن منتقل میکند. با این ترتیب خونی که به سمت پاها در جریان است، دارای کمترین حرارت بوده و پرنده حرارت کمتری از دست می‌دهد. لذا جای تعجب نخواهد بود اگر درجه حرارت بخشهای پایینی پا تا نزدیک به صفر درجه سانتیگراد نیز پایین بیاید بدون آنکه برای جاندار مشکلی به وجود آید.
نحوه قرارگرفتن انگشتان در پرندگان
پای پرندگان حداکثر دارای چهار انگشت بوده و ترتیب قرار گرفتن انگشتان به طریقی است که انگشت شست به طرف عقب و انگشتان دوم تا چهارم به طرف جلو قرار میگیرد. در بعضی از پرندگان، به مقتضای محیط زیست آنها تغییراتی در تعداد و فرم انگشتان ایجاد شده است.
طرز قرار گرفتن انگشتان گاهی تشخیص پرندگان را آسان میکند. اگر انگشت اول و چهارم پهلوی یکدیگر یعنی دو انگشت در عقب و دو انگشت دیگر در جلو قرار گیرد، آنها را Zygodactyi گویند. این وضعیت بیشتر در پرندگانی دیده میشود که از درخت بالا می‌روند. پرندگانی مانند پرستو که معمولاً به شیئی آویزان می‌شوند، برای این کار اولین انگشت یا شست خود را به جلو آورده و به نام Pamperodactyi معروف هستند و سرانجام به پرندگانی مانند زنبورخوار که دو انگشت آنها در قسمتی به هم متصل شده، Syndactyi نام داده‌اند.
ترتیب قرار گرفتن انگشتان و نحوه شماره‌گذاری آنها بدین شکل است که انگشت شست شماره یک، انگشت داخلی پا شماره دو، انگشت جلوی شماره سه و انگشت به سمت بیرون در پا شماره ۴ است.
اما در برخی پرندگان همان‌طور که گفته شد چهار انگشت وجود ندارد و ممکن است فقط سه انگشت وجود داشته باشد مانند سلیم‌ها و هوبره. در برخی گونه‌ها مانند شترمرغ، فقط انگشت شماره ۳ و ۴ باقی مانده و پرنده تنها دو انگشت دارد. انگشتان پرندگانی مانند چرخ‌ریسک‌ها و سهره‌ها که بر روی درخت زندگی میکنند، شکلی ساده و ظریف دارد و یا در پرندگان آبزی بین انگشتان پرده یا نیم پرده وجود دارد. نمونه‌های پرده در پای اردکها و نیم پرده در پای چنگر دیده میشود.
در اغلب دارکوب‌ها انگشتان تقریباً دو به دو در جلو و عقب قرار می‌گیرند. دارکوب‌ها با تکیه دادن دم بر روی درخت و با استفاده از وضعیتی که انگشتان پا دارد، بهتر روی درخت مستقر می‌شوند و تغذیه میکنند. پرندگان شکاری مانند عقاب و شاهین، برای اینکه بتوانند شکار را محکم نگه داشته و پاره کنند، پاهایی قوی با ناخن محکم و بلند دارند.
پاها علاوه بر راه رفتن، نقش مهمی در فرود آمدن پرنده دارد. اگر چه نشستن به چارچوب بدن پرنده (پاها، ماهیچه‌ها، دم و استخوان‌ها) مربوط میشود، ولی اعمال پیچیده‌ای که در ارتباط با انتقال و تحمل نیروی وزن بدن از بالها به پاها و ایجاد تعادل و پایداری در محل نشستن وجود دارد، اهمیت و علت تنوع پا را در پرندگان مختلف معلوم می‌دارد
در اغلب گونه‌ها، تارسوس لخت بوده و فاقد هرگونه پر یا کرک‌پر است، اما در برخی گونه‌ها پاها تا روی انگشتان دارای کرک‌پرهایی است که ممکن است در بی صدا کردن حرکات پرنده در هنگام شکار (مانند اکثر جغدها) و یا برای گرم نگه داشتن پاها باشد.
در پرندگان شاخه نشین سه انگشت در جلو و یک انگشت در عقب است. در این پرندگان تاندونهای پا و انگشتان چنان قرار گرفته‌اند که نشستن پرنده روی شاخه و فشار بدن روی پنجه‌ها سبب خم شدن انگشتان و گرفتن شاخه شده و چنین وضعیتی باعث کشیدگی تاندونهای پا شده و نتیجۀ آن جمع و قفل شدن انگشتان است. این مکانیزم انگشتان نه تنها باعث ذخیرۀ انرژی میشود بلکه از سقوط پرنده در حال خواب از روی شاخه جلوگیری میکند.
انواع پا بر اساس نوع عملکرد:
*پاهای دونده: کاهش طول و تعداد انگشتان از مشخصات بارز این گروه است. دودوک، میش‌مرغ و هوبره مثالهایی از این دسته‌اند. در این پرندگان انگشت عقبی تحلیل رفته و تنها دارای سه انگشت جلویی هستند شتر مرغ تنها دارای دو انگشت در جلو است.
*پاهای شاخه نشین: داشتن سه انگشت در جلو و یک انگشت در عقب از جمله مشخصات پرندگان شاخه نشین محسوب میشود. انگشتان پا به نسبت بلند و دارای ناخنهای تیز و خمیده‌ای است. سه انگشت جلو باریک و انگشت عقبی قوی و به نسبت کشیده است. اغلب اعضای راستۀ گنجشک‌شکلان از این نوع انگشتان دارند.
*پاهای خراش دهنده: این گروه از پرندگان پاها و چنگالهای قوی برای دویدن و خراشیدن زمین جهت یافتن غذا دارند. ماکیانها (مثل قرقاول، کبک و بلدرچین) در این گروه جای می‌گیرند. معمولاً پرندۀ نر مهمیزی روی تارسوس دارد که از آن در جنگ با سایر نرها استفاده میکند.
*پاهای رباینده یا شکاری: در این گروه از پرندگان (نظیر کرکس‌ها، عقابها، شاهین‌ها و جغدها) پاها و پنجه‌ها به ابزاری قدرتمند برای شکار طعمه تبدیل شده است. ناخنها در پرندگان شکاری بلند، نوک تیز و بسیار قوی است که برای پرنده امکان به چنگ آوردن و فرو بردن ناخنها در بدن طعمه‌های درشت‌جثه را فراهم می‌سازد. در این دسته از پرندگان اغلب تارسوس پوشیده از پر دیده میشود و در جغدها حتی انگشتان نیز از کرک پوشیده شده است. در کف پا و زیر انگشتان پینه‌های درشت و خشنی وجود دارد که قدرت به چنگ آوردن طعمه را افزایش می‌دهد. همچنین در جغدها و عقاب ماهیگیر پوست کف پا و انگشتان خارهای شاخی تیز و دندانه داری دارد که برای نگه داشتن طعمه‌های لغزنده¬ای نظیر ماهیها بسیار کارآمد است.
* پاهای بالا رونده و چسبنده: این گروه از پرندگان از گونه‌های متعددی تشکیل شده‌اند. در طوطی‌ها، کوکوها و دارکوب‌ها، انگشتان دوم و سوم در جلو و انگشتان اول و چهارم به سمت عقب قرار گرفته‌اند که به آنها انگشتان Zygodactyl می‌گویند. به کمک این انگشتان، پرنده به خوبی و با قدرت به تنۀ درختان چنگ می‌زند و از آن بالا و پایین می‌رود.
*پاهای مناسب برای مناطق تالابی: پرندگانی از جمله حواصیلها، پاشلک‌ها، یلوه‌ها و خروس‌کولی‌ها دارای پاهایی بلند و پنجه‌هایی دراز و کشیده‌اند که این پرندگان را برای راه‌رفتن روی گیاهان آبی و گل و لای یاری میکند. معمولاً در میان انگشتانشان پرده‌ای وجود ندارد و یا در صورت وجود رشد بسیار کمی دارد.
* پاهای پرد‌ه‌دار و پاهای شناگر: هر چند داشتن پرده در بین انگشتان، پرندگان را برای شنا کمک میکند اما شرط لازم برای شنا نیست و هستند پرندگانی که بدون داشتن پرده در میان انگشتان پا به خوبی شنا میکنند. پرندگانی نظیر اردکها، غواصها و کاکاییها در بین سه انگشت جلویی دارای پردۀ کامل هستند و انگشت عقب فاقد پرده است. گروه‌هایی مثل باکلانها، پلیکانها و بوبیها تمامی چهارانگشت پرده دارند.
همچنین در پرندگانی چون چنگرها و کشیمها هر چند تمامی انگشتان پا آزادند اما هر انگشت در دو طرف دارای لوبهای پهن یا بیرون‌زدگی‌های پوستی است که حالتی پارویی شکل و حاشیه‌دار به آنها می‌دهد. در این پرندگان ناخنها پهن و ساق پا فشرده است. در برخی پرندگان نظیر آووست نیز هر چند پردۀ کاملی در بین انگشتان دیده نمی‌شود اما در بین سه انگشت جلویی نیم‌پرده‌ای دیده میشود.
به طور معمول پرندگانی که در حاشیه یا در پیکره‌های آبی زیست میکنند دارای پرده‌هایی بین انگشتان پاهای خود هستند که به حرکتشان در حاشیه یا درون آب کمک شایانی میکند.
این دسته از پرندگان را بر اساس شکل این پرده‌ها می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم نمود:
الف) هر چهار انگشت در یک پرده قرار می‌گیرند که به آنها پردۀ کامل (Totipalmate) می‌گویند، مثل پلیکانها و باکلانها.
ب) سه انگشت جلویی درون یک پردۀ کامل قرار میگیرد مثل اردکها.
ج) هر انگشت درون یک پردۀ جداگانه قرار میگیرد (مثل چنگر و کشیم) که به آنها پرده لپی گویند.
د) بین انگشتان دوم، سوم و چهارم نیم پرده‌ای قرار میگیرد که برای پرنده امکان راه رفتن در گل و لای حاشیۀ پیکره‌های آبی را فراهم می‌آورد (مثل پرستوهای دریایی و حواصیلها).
همچنین در پرندگانی که در مناطق تالابی و روی گیاهان حاشیه‌ای مثل نی‌ها و لوئیها حرکت میکنند و به جستجوی غذا می‌پردازند (مثل بوتیمار کوچک، یلوه‌ها، طاووسک و سسکهای نیزاری) انگشت میانی (شماره سوم) بسیار بلند شده است و پرنده را قادر می‌سازد تا به راحتی ساقه‌ها و شاخه‌های عمودی را چنگ زده و برای یافتن غذا با مهارت بین آنها جابه‌جا شود
دریافت مشاوره تخصصی رایگان