رفتار جنسی، جفت‌یابی، تولید مثل و انواع آن در پرندگان
شروع دورۀ جوجه‌آوری در پرندگان همانند سایر مهره‌داران در نتیجۀ تحریکات محیطی ناشی از تغییر فصل بر سیستم مرکزی اعصاب است. نوع عامل محیطی تحریک کنندۀ سیستم مرکزی اعصاب در پرندگان مختلف متفاوت است ولی به طور معمول مهمترین آنها شامل طول روز، درجۀ حرارت و رطوبت است. در نتیجۀ تحریکات انجام شده، هورمونها ترشح شده و غدد تناسلی رشد و فعالیت می‌کنند و سلول‌های جنسی را شکل می‌دهند. به این دلیل شروع دورۀ جوجه‌آوری در بین جمعیتهای مختلف یک گونه که از گسترۀ پراکنش وسیعی برخوردار هستند، متفاوت است و در جمعیتهای جنوبی‌تر زودتر آغاز می‌شود.
جفتگیری پرندگان معمولاً در زیستگاه اصلی آنها و بعد از مهاجرت بهاره صورت میگیرد. هر جنس باید برای انتخاب شدن نهایت تلاش خود را به کار ببندد. در این زمان در فصل بهار یا در مناطق گرمتر، از اواخر زمستان، پرها در حال کامل شدن هستند که به واسطه افزایش هورمون‌های جنسی، پرهای رنگی و در صورت لزوم بلند و کشیده خواهند بود. به طور مثال پرهای تزیینی روی سر و صورت کشیم بزرگ یا پرهای بلند پشت سر اگرتها. پرنده‌ها برای جلب جفت آب‌تنی کرده و پرها را مجدداً شانه می‌کنند.
راهکار دیگر، چرب کردن پرها به منظور براق شدن و زیبا شدن آنها است. غالب پرنده‌ها دارای غده چربی (Uropygial gland) در انتهای کمر خود قبل از شروع دم هستند، که با منقار از آن چربی را خارج کرده و بر روی پرها میمالند. در برخی گونه‌ها ممکن است این غده ماده رنگی از خود ترشح کند.
حال نوبت جلب جفت پرندگان است. ممکن است گونه‌های مختلف راه‌های متفاوتی را برای این کار داشته باشند. در پرنده‌های آوازخوان، پرنده نر محدوده را به عنوان قلمرو تصاحب کرده و اقدام به آواز خواندن می‌کند. با این کار دو هدف را دنبال می‌کند اول اینکه برای جنس ماده هنرنمایی کرده و سعی در جلب نظر او دارد. دومین هدف از خواندن آواز، تعیین قلمرو و دادن هشدار به سایر نرهای آن محدوده است. طبیعی است که در صورت ورود نر دیگری به قلمرو، نزاع سختی برای تصاحب آن قلمرو صورت خواهد گرفت.
برخی از انواع پرنده‌ها مانند میش مرغ و هوبره علاوه بر آواز خواندن از نمایش دادن پرهای زیبای خود نیز غافل نمی‌شوند. در برخی گونه‌ها مانند درناها ممکن است این رفتار همراه با رقص‌های زیبایی باشد. در برخی گونه‌ها، نرها هنر خود را به نمایش گذاشته و با ساختن لانه‌ای زیبا سعی در جلب جفت دارند. در غالب پرنده‌ها، جنس نر هنرنمایی کرده و این جنس ماده است که انتخاب می‌نماید. اما استثنائاتی نیز وجود دارد.
عمل جفتگیری در پرندگان دارای مراحل زیر است:
الف) ورود پرنده نر:
معمولاً در فصل جفتگیری در اکثر گونه‌ها، پرنده نر زودتر از پرنده ماده به منطقه اصلی وارد می‌شود و اگر به صورت دسته جمعی رسیده باشند، مدتی به صورت جمعی زیست می‌کنند، سپس پراکنده می‌شوند و در ناحیه‌ای مخصوص استقرار می‌یابند. در بعضی از گونه¬ها، نر و ماده همزمان به منطقه وارد شده، نرها بلافاصله به انتخاب منطقه و استقرار در آنجا می‌پردازند.
ب) انتخاب قلمرو:
وقتی که پرنده نر به یک ناحیه وارد شد، منطقه‌ای را به عنوان قلمرو خود اختیار کرده، از ورود نرهای دیگر به این منطقه جلوگیری می‌کند. اقدام به این عمل به دلیل تأمین غذا و جلوگیری از تجاوز نرهای دیگر به جفت منتخب انجام میگیرد.
ج) ورود پرنده ماده:
ماده‌ها نیز مانند نرها ممکن است به صورت انفرادی یا دسته جمعی به منطقه وارد شوند، در این صورت گاهی مدت کوتاهی دور از نرها بسر برده، سپس به منطقه‌ای که نرها ناحیه‌گیری کرده‌اند، وارد و عمل جفتگیری انجام می‌گردد. اگر جنس نر هنرنمایی خوب و به موقعی داشته باشد و البته خوش شانس نیز باشد ماده‌ای وارد قلمروی او شده و با وی می‌ماند. از زمان حضور ماده تا زمان آشیانه‌سازی و تخمگذاری رفتار جالبی در پرندگان دیده می‌شود که به آن رفتار معاشقه (courtship display) می‌گویند. در ابتدا پرنده نر برای ماده هدیه‌هایی می‌آورد که معمولاً غذای آنها می‌باشد، گرفتن هدیه از سوی ماده بدین معناست که او پذیرفته است تا با این نر ازدواج کند.
معمولاً عمل جفتگیری در همان روزهای اول انجام می‌شود، ولی گاهی مشاهده شده این عمل تا ایجاد شرایط مطلوب توسط پرنده ماده به تعویق افتاده که این عمل ممکن است تا چندین روز ادامه یابد.
جفتگیری در پرندگان به چهار طریق انجام میگیرد:
1) طریقه تک همسری (Monogamy): در این روش که اکثر پرندگان هنگام جفتگیری به آن عادت دارند، پرنده نر فقط با یک پرنده ماده جفتگیری نموده، بعد از جفتگیری، نر و ماده با هم زیست می‌کنند. در این حالت در زمان تخمگذاری و ظهور جوجه‌ها و بزرگ کردن آنها پرنده نر به پرنده ماده کمک و همراهی می‌کند. ولی در صورتی که یکی از جفتها از بین رفته و یا در نتیجه حمله رقبا از قلمرو خارج گردد، جفتگیری با پرنده دیگر انجام میگیرد. اگرتها، لک لکها و ... از این دستهاند.
2) طریقه چند همسری (Polygamy): در اینجا پرنده نر به یک پرنده ماده اکتفا نکرده، هنگام جفتگیری چندین پرنده ماده را برای خود انتخاب می‌کند. گاهی اتفاق میافتد در بین پرندگان که مونوگام هستند، اگر نسبت پرنده ماده بیش از پرنده نر باشد، سیستم مونوگامی حالت خود را از دست داده و یک پرنده نر با چند پرنده ماده جفتگیری می‌کند. از این گروه می‌توان به میش مرغ اشاره کرد.
3) طریقه درهم و برهم (Promiscuity): در این روش پرنده نر و ماده، بدون هیچ گونه ارتباط قبلی با یکدیگر جفتگیری می‌کنند و مدت زمانی که آنها با هم به سر می‌برند، متفاوت است. گاهی نر و ماده بعد از آخرین تخم و یا پس از خروج جوجه‌ها از هم جدا شده و گاهی تا پایان زمستان با یکدیگر به سر می‌برند. در بعضی گونه‌ها دیده شده که پرنده نر برای جفتگیری بعد نیز همان پرنده ماده را انتخاب نموده در حالیکه در پرندگانی که چندین بار در سال تخمگذاری می‌کنند، ممکن است در تمام دفعات با هم بوده و یا تغییر جفت بدهند. برخی اردکها از این دستهاند.
4) طریقه چند شوهری (Polyandry): این حالت از رفتار خیلی کم و به صورت استثنا است. نمونه بارز این رفتار را می‌توان در صعوه باغی مشاهده کرد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان