مخاطرات بقای پرندگان

همانطور که میدانید بقا و حفظ حیات در سطح سیاره زمین مسئله کلی است و مخاطرات بقا نیز کلیت دارد و منحصر به پرندگان و یا مستقل از سایر جانداران و زیستگاه‌های مربوطه نیست. اما به علت ویژگی‌های زیستی و اکولوژیکی خاص پرندگان، مثل قرار داشتن در رأس یا نزدیک به رأس زنجیرة غذایی، تحرک و جابجایی‌های زیاد و گسترده‌تر و نیز حساسیت بیشتر نسبت به تغییرات محیط، پرندگان بیش از سایر موجودات با تهدید مواجه بوده و در خطر انقراض قرار می‌گیرند و بقا و اهمیت پرندگان مسئله مهمی می‌باشد.

بر همین اساس در دهه‌های اخیر پرندگان به عنوان شاخص سلامت و بهداشت محیط زیست شناخته شده‌اند، چرا که بیش از هر موجود دیگری بازتاب شرایط زیستگاه‌ها را میتوان در رفتار فردی و جمعی پرندگان و مشخصات زیستی آنها جستجو کرد.

مهمترین مخاطرات بقای پرندگان (و سایر جانوران و گیاهان) به طور عمده و به ترتیب اهمیت عوامل زیر هستند:

*تخریب محیط طبیعی و زیستگاه‌های عمده نظیر خشکاندن تالابها یا تبدیل مراتع به کشتزار.

 *معرفی گونه‌های غیربومی (به خصوص در جزایر و محیط‌های بسته).

 *انواع آلودگیها.

 *توسعه و مزاحمت حضور انسان.

 *تجارت و سودجویی.

 *شکار و بهره‌برداری بیرویه.

این عوامل عمده و برخی عوامل و علل دیگر موجب سرعت بسیار زیاد و غیرطبیعی انقراض پرنده‌ها در قرن اخیر شده است (از ٩٦٤٨ گونه پرنده در دنیا بیش از ١٠٠٠ گونه یعنی بیش از 10 درصد کل پرندگان جهان به نوعی مورد تهدید هستند که حدود ١٢٠ گونه این مجموعه در خطر جدی انقراض قرار دارند)، به طوری که بحث انقراض پرنده‌ها و دستیابی به علل آن و طرق کند کردن سرعت آن یکی از دغدغه‌های بسیار مهم جهانی است.

با هر نوع نگرشی به بحران انقراض گونه‌ها، عامل اصلی این فاجعه انسان و عملکرد نسنجیده و غفلت‌آمیز وی در مسیر توسعه است. طبیعی است علاقه انسانهای اولیه به پرندگان هرگز جنبه نابود کننده برای آنها نداشته است. چنین بهره‌برداری از منابع زیستی طبیعت، توسط انسان اولیه در حدود ظرفیت‌های زیستی محیط بوده و در چارچوب چرخه‌های اکولوژیکی قرار می‌گرفته است. امروزه نیز چنین نحوه بهره‌برداری از منابع زیستی طبیعت و بخصوص پرندگان را می‌توان در جوامع بومی مشاهده کرد.

به این نمونه‌ها توجه کنید:

یکی از منابع غذایی اسکیموها، پرندگانی هستند که در نواحی قطبی زندگی می‌کنند. اسکیموها پرندگانی را که در صخره‌ها تخم‌گذاری و تولیدمثل می‌کنند، میگیرند و گوشتشان را در زیر یخ قرار میدهند تا بتواند در زمستان از آنها استفاده کنند. اما این شکارچی اولیه یا ابتدایی هیچ وقت فعالیتش چنان دامنه و وسعتی نمییافت که به نابودی نسل پرندگان منجر شود، زیرا یک اسکیمو در گرفتن پرنده توانایی محدودی دارد. بر عکس یک انسان امروزی میتواند با یک اقدام ساده، نظیر تیراندازی با سلاح خودکار، استفاده از تور یا وسایل مشابه دیگر، گروه کثیری پرنده را در مدتی کوتاه نابود کند.

جمعآوری تخم پرندگانی که به صورت دسته جمعی تولیدمثل میکنند، نه تنها در میان قبایل اولیه انسانها بلکه در حال حاضر نیز در بعضی از مناطق رواج بسیار دارد. برای مثال میتوان از جمع آوری تخم پرستوهای دریایی جزایر خلیج فارس به وسیله بومیانی که در آن مناطق زندگی میکنند، یاد کرد.

اگر این قضیه از زاویه دیگری، بررسی شود، به مثال‌هایی از نوع آنچه در مورد پنگوئن‌ها، پرندگان با بال و پر رنگی، پرندگان دریایی در زلاندنو، پرستوها و ... رخ داده، خواهید رسید. استفاده تجارتی از پر و بال پنگوئن به منظور زینت دادن یا استفاده از پوست آن جهت ساختن کفش و دستکش باعث گردیده که جمعیت بعضی از پنگوئن‌ها مخصوصاً شاه پنگوئن به شدت کاهش یابد و در خطر انقراض قرار گیرد. علاوه بر تجارت پوست حیوانات، خرید و فروش پر و بال رنگی پرندگان برای استفاده در لباسها و تزئینات تا قبل از جنگ اول جهانی رواج بسیار داشت. خوشبختانه استفاده از این پر و بال پس از جنگ از مد افتاده است. استفاده از پر پرندگان دریایی برای بالش، لحاف و ... نیز در گذشته بسیار معمول بوده، اما خوشبختانه پس از تأسیس مرغداری‌های مدرن و تولید مرغ خانگی در سطح بسیار وسیع استفاده از پر پرندگان دریایی مقرون به صرفه نبوده و اکنون به شدت گذشته رواج ندارد.

در زلاندنو تعداد زیادی پرنده دریایی از قبیل کبوتر دریایی دودی، مرغان طوفان و ... را همه ساله به هنگام تخمگذاری صید میکنند و علاوه بر مصارف داخلی، مقدار زیادی از گوشت آنها را صادر می‌کنند. بدیهی است که این اقدام نمی‌تواند در کاهش نسل پرندگان مذکور بی‌تأثیر باشد. در واقع صید تجارتی پرندگان در بعضی از کشورها چنان تأثیری در کاهش جمعیت آنها داشته که دولتها مجبور شده‌اند با جلوگیری از صید بی‌رویه، مقرراتی وضع کنند تا لااقل از انقراض بعضی از گونه‌های پرندگان جلوگیری شود.

بدون شک جمع‌آوری تخم پرندگان اگر تنها به وسیله افراد بومی و در سطح محدودی انجام گیرد، تأثیر چندانی بر جمعیت پرندگان ندارد. ولی چنانچه جمع‌آوری تخم‌ها به شکلی غیرمعقول و سودجویانه انجام شود، نه تنها موجب کاهش جمعیت این پرندگان می‌شود، بلکه ممکن است به انقراض نسل بعضی از آنها بیانجامد. به طور مثال جمع‌آوری و تهیه کلکسیون تخم پرندگان وحشی در اروپا، به خصوص در انگلستان، از رسوم متداول بوده است. اگر چه از اوایل قرن بیستم دولت انگلیس جمع‌آوری تخم پرندگان را غیرقانونی اعلام کرده ولی هنوز هم افرادی هستند که به صورتهای مختلف اقدام به جمع‌آوری تخم پرندگان وحشی بخصوص انواع شکاری‌ها می‌کنند. یکی از موارد جالب توجه در استفاده بی‌رویه و غیرمعقول از پرندگان، استفاده از آشیانه پرستوها است. در زیر زبان این پرستوها غددی وجود دارد که پرنده از ترشحات آن برای ساختن آشیانه و چسباندن آن به کناره حفره‌ها و شکاف‌ها استفاده می‌کند. غالباً پرستوها این کار را در تاریکی کامل و در سقف غارهای مرتفع انجام می‌دهند. افراد بومی داربستهایی از خیزران به ارتفاع ده‌ها متر تهیه می‌کنند تا بتوانند این آشیانه‌ها را جمع‌آوری کنند (گفته میشود این آشیانه‌ها خوراکی بوده و احتمالاً آثاری در فعال کردن غدد جنسی دارد). به همین دلیل بعضی اوقات آنها را به قیمت زیاد فروخته یا به بعضی از کشورها صادر می¬کنند. البته هنوز دلایل روشنی که مؤید این ادعا باشد ارائه نگردیده است و طبعاً ادامه چنین روندی موجب تهدید نسل این پرنده خواهد بود.

در قرنهای 17 تا 19 که اروپائیان برای کسب ثروت به ماجراجویی و کشف سرزمینهای جدید دست زدند، به گونه‌های مختلفی از پرندگان در جزایر دورافتاده پی بردند. پس از این آگاهی شروع به برداشت اقتصادی و تجاری از منابع پروتئینی آنها کردند و تا جایی پیش رفتند که مقدار زیادی از گونه‌های پرندگانی را که در طی قرون متمادی در آن جزایر زندگی می‌کردند، منقرض ساختند. این جزایر به دلیل جدا بودنشان از مناطق دیگر و دور بودن از دسترس انسانها، در دورانی بسیار طولانی دارای پرندگان و موجوداتی ویژه گشتند که توانسته بودند در همان شرایط بقای خود را حفظ کرده و با محیطی که دور از دخالت انسان بود به شدت سازگاری پیدا کنند.

واضح است که این چنین مناطقی با تعدد کم حیوان و گیاه نسبت به هر گونه دخالت خارجی بسیار آسیب‌پذیر بوده، برداشت بی‌رویه از آنها آثار منهدم کننده‌ای بر آنها خواهد داشت. بدون شک آنهایی که به کشف سرزمینهای جدید می‌رفتند، نمیدانستند که اینگونه سیستمهای خاص اکولوژیک تا چه حد با ارزش است، زیرا به دانش اکولوژیکی امروزی مجهز نبودند. به علاوه توجه به این مسائل برایشان اهمیتی نداشت زیرا هدف آنها غارت و بهره‌برداری از منابع جدید بود. لذا بعضی از گونه‌های قابل خوردن را به راحتی شکار کرده و مورد استفاده قرار می‌دادند. این گونه‌ها به دلیل وضعیت خاص زیستی خود امکان سازگاری و تحمل شرایط جدید را نداشتند و چون جمعیت آنها کم بود، به زودی بسیاری از آنها منقرض گردیدند.

یک گونه از پرندگانی که به شکلی تأسف‌بار از بین رفت و نسلش منقرض گردید، دودو بود. دودو به زبان پرتغالی به معنی دیوانه، ساده یا احمق است. دودو از پرندگان ساکن جزایر موریس با بدنی بزرگ ولی فاقد پرواز و هرگونه وسیله دفاعی در برابر مهاجمین بود. در واقع این پرنده نوعی کبوتر بود که نسلش در اواخر قرن هفدهم منقرض گردید. از طرف دیگر گذشته از شکار و برداشت بی2رویه، براساس اطلاعات به دست آمده معلوم شده که ورود حیوانات دیگر توسط انسان به این جزایر به ویژه خوک به منظور دامداری حتی بیش از خود انسان در انقراض دودو تأثیر داشته است.

اوک بزرگ نوعی پرنده آبزی از خانواده آلسیده که قادر به پرواز نبوده‌اند، از جمله پرندگانی هستند که در جزایر واقع در غرب اقیانوس اطلس می‌زیسته‌اند، ولی به علت انهدام زیستگاه ها و برداشت بی‌رویه، به کلی از بین رفته‌اند. به احتمال زیاد تعداد بسیاری پرنده ناشناخته نیز وجود داشته که در اثر ورود گونه‌هایی از حیوانات دیگر مانند بز، گربه یا موش به آن جزایر به نحوی منقرض گردیده‌اند، که جانورشناسان هرگز به وجود آنها پی نبرده‌اند.

امروزه پرورش پرندگان قابل شکار مانند قرقاول، کبک و بلدرچین به منظور شکار تفریحی و استفاده از گوشت آنها در بسیاری از کشورها رواج فراوان دارد. علاوه بر پرندگان خانواده قرقاول، پرندگان مهاجر و آبزی مخصوصاً سرسبز، به دلیل گوشتش اهمیت بسیار دارد. در کشورهای اروپای شرقی و غربی (مخصوصاً چک، بلغارستان، مجارستان، هلند و دانمارک) سالانه تعداد زیادی مرغابی سرسبز تولید و در مناطق تالابی رها می‌کنند. این اقدام موجب می‌گردد، شکار و برداشت نسبتاً زیاد از این پرنده، بر جمعیت اصلی و مهاجر آن تأثیر منفی نداشته باشد. برای مثال در سال ١٣٦٢ (1983) آمار اردک سرسبز در اروپا حدود 5/3 میلیون تخمین زده شده و آمار مرغابی‌های رها شده بالغ بر 3 میلیون بوده است.

متأسفانه این روش در کشور ما رواج ندارد، هر چند شکار این پرنده در کلیه نقاط تالابی در سطح بسیار زیاد صورت می‌گیرد. در مورد پرندگان ایران، وضعیت آن‌ها و اینکه چه گونه‌هایی در خطر انقراض واقعی هستند، احتیاج به تحقیق و بررسی دقیقتری دارد. اما به نظر میرسد گونههای زیر را بتوان به نوعی در خطر دانست.

لیست پرندگان در خطر انقراض ایران عبارتند از:

درنای سیبری (Grus leucocephalus)

غاز پیشانی سفید کوچک (Anser erythropus)

عروس غاز (Branta ruficollis)

 اردک سرسفید (Oxyura leucocephala)

پلیکان پا خاکستری (Pelecanus crispus)

 عقاب دریایی دم سفید (Haliaetus albicilla)

 عقاب شاهی (Aquila heliaca)

 شاهین (Falco peregrinoides)

 بحری (Falco pelegrinoides)

 لاچین (Falco biarmicus)

 بالابان (Falco cherruge)

 پیغوی کوچک (Accipiter badius)

 سیاه خروس (Tetrao mlokosiewiczi)

 میش مرغ (Otis tarda)

 هوبره (Chlmaydotis undulata)

 زنگوله بال (Tetrax tetrax)

 گیلانشاه خالدار (Numenius tenuirostris)

 ابیا (Scolopax rusticula)

 لیکوی خوزی (Turdoides altirostris)

جیرفتی (Francolinus pandicerianus)

دریافت مشاوره تخصصی رایگان