راسته فردسمان (ORDER PERISSODACTYLA)
رده‌بندی و تنوع فردسمان
راسته فردسمان در جهان دارای 3 خانواده کرگدن‌ها، خوک‌های خرطوم‌دار (تاپیرها) و اسب‌ها، 6 جنس و 16 گونه است. فردسمان از بزرگترین علف‌خواران خشکی هستند. انگشت میانی آنها بیشتر از سایر انگشت‌ها رشد کرده و تبدیل به سم شده‌است. از نظر شکل و اندازه فوق‌العاده متنوع هستند. این راسته در ایران 1 خانواده و 1 گونه به نام گور آسیایی دارد.
فراوانی و پراکندگی فردسمان در جهان
امروزه فردسمان در آفریقا، بخش‌هایی از آسیای مرکزی و جنوبی، بخش‌های گرمسیر جنوب آمریکای شمالی و شمال آمریکای جنوبی یافت می‌شوند. چند صد سال قبل فراوانی آنها بسیار بیشتر و پراکندگی آنها بسیار وسیع‌تر بود به طوری‌که در اروپا نیز حضور داشتند. تاپیرها در آمریکای جنوبی، مرکزی و آسیای جنوب شرقی پراکندگی لکه‌ای دارند. کرگدن‌ها نیز در آفریقا و آسیای جنوب شرقی پراکندگی دارند. آنها فراوانی بسیار پایینی دارند. اسب‌های وحشی در قرن 19 در اروپا منقرض شدند. در ایران تنها گونه از راسته فردسمان نیز فقط در 3 منطقه توران، بهرام گور و کالمند و بهادران دیده می‌شود.
آناتومی و چرای فردسمان
مهم‌ترین ویژگی راسته فردسمان داشتن 1 انگشت و در خانواده اسب آبی 3 انگشت است که فردسم گفته می‌شوند. در واقع سومین انگشت بزرگ شده که در وسط قرار گرفته و بقیه تحلیل رفته‌اند. در اسب‌ها این سازگاری برای سریع دویدن است. جمجمه تمام اعضای این راسته کشیده است. دندان‌های فردسمان صاف و دراز است و تاج کوتاه دارند و تعداد آنها از 24 تا 44 تغییر می‌کند. دندان پیشین دارند و یک فاصله به نام دیاستما (Diastema) در آرواره وجود دارد که دندان‌های پیشین را از آسیا جدا می‌کند. به‌دلیل مصرف گیاهان فیبردار، زبر و خشن، آرواره پایین طویل و دارای عضلات قوی شده است. لب‌ها در همه گونه‌ها ضخیم و انعطاف‌پذیر است. در فردسمان معده ساده و روده کور بزرگ شده و به شکل کیسه درآمده است که در آن میکروارگانیسم‌ها باعث هضم سلولز می‌شوند. اغلب گونه‌ها 3 انگشت در پای عقب و 3 یا 4 انگشت در پای جلو دارند. اما در برخی دیگر مثل خانواده اسب‌ها فقط 1 انگشت (سومین انگشت) باقی مانده است. قسمت جلوی جمجمه این راسته اغلب کشیده است و با یک سری دندان چانه‌ای یا فکی پر شده‌است. تاج دندان‌های آسیا و پیش‌آسیا در تمام طول عمر جانور رشد می‌کنند. چشم‌ها در اسب‌ها و گورها در محلی قرار دارند که می‌توانند پشت سر و روبه‌روی خود را ببینند.
زیستگاه راسته فردسمان
فردسمان می‌توانند زیستگاه‌های متفاوتی از بیابانی تا جنگل‌های گرمسیری را اشغال کنند. به‌طورکلی زیستگاه فردسمان استپی یا ساوانا و جنگل است. تاپیرها در کنار منابع آبی دائمی در جنگل‌های گرمسیر یافت می‌شوند. یک گونه تاپیر از این راسته تا ارتفاع 4,500 متری حضور دارد و خوک‌های خرطوم‌دار در جنگل‌های گرمسیر آسیا و آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند. کرگدن‌ها در علف‌زارها، بوته‌زارها و جنگل‌های آفریقا و اندونزی حضور دارند. زیستگاه اسب‌ها و گورخرها (زبراها) علف‌زارها و استپ‌ها است و گورها در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی یافت می‌شوند.
زیست‌شناسی و بوم‌شناسی
تولیدمثل در فردسمان: اسب‌ها و گورهای نر و ماده در 2 سالگی بالغ می‌شوند. نرها با بوئیدن ادرار ماده‌ها به آمادگی آنها برای تولیدمثل پی می‌برند. اغلب اعضای این راسته یک کره به دنیا می‌آورند و دوقلوزائی به‌ندرت دیده می‌شود. طول دوره بارداری طولانی است. بارداری در اسب‌ها 11 ماه و در کرگدن‌ها تا 16 ماه طول می‌کشد. نوزادان در بدو تولد قادرند روی پای خود بایستند و کره اسب‌ها یا کره‌خرهای وحشی در یک ماهگی شروع به علف‌خواری می‌کنند. آنها تا زایمان بعدی با مادر می‌مانند. فردسمان عمر نسبتا طولانی دارند. عمر برخی گونه‌ها به 30 سال می‌رسد.
تغذیه در فردسمان: فرد سمان گیاهخوار هستند. تاپیرها سرشاخه‌خوار و میوه‌خوار و کرگدن‌ها اغلب از گیاهان علفی، بوته‌ای و درختچه‌ای و گهگاه از میوه‌ها تغذیه می‌کنند. همه گونه‌های خانواده اسب‌ها (Equids) غذای فیبردار مصرف می‌کنند. اگرچه اسب‌ها و گورخرها اغلب از علف‌ها تغذیه می‌کنند ولی پوست درخت، برگ‌ها، جوانه‌ها و ریشه‌ها را نیز مصرف می‌کنند که در گورها و خرهای وحشی رایج است. گورها و خرهای وحشی با علف‌خواری و خوردن علف‌ها و گیاهان خشن بیابان به خوبی سازگار شده‌اند و هم در روز و هم در شب تغذیه می‌کنند. آنها 60 تا 80 % شبانه‌روز را صرف تغذیه می‌کنند. اسب‌ها و خرهای وحشی 3 روز بدون آب می‌توانند دوام بیاورند اما گورخرها (زبراها) باید هر روز آب بنوشند. گور برای نوشیدن آب در مناطق بیابانی ایران گاهی 60 کیلومتر را طی می‌کند.
رفتار فردسمان: برخی فردسمان مانند اسب‌ها و گورها بسیار اجتماعی هستند. بین فردسمان گونه‌هایی از تاپیرهای کم و بیش منزوی نیز یافت می‌شوند. شب‌فعال و روزفعال هستند. کرگدن‌ها، اسب‌ها و گورها رفتار قلمروطلبانه از خود نشان می‌دهند. آنها با ادرار خود مرزهای قلمروی خویش را علامت‌گذاری می‌کنند. نرهای این راسته برای دستیابی به ماده‌ها با هم رقابت می‌کنند.
حفاظت از فردسمان
فردسمان در جهان فقط 16 گونه‌اند که 13 گونه یعنی بیش 81 % آنها در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از گونه‌های پستانداران در خطر تهدید یا در خطر انقراض هستند. تهدیدهای عمده فردسمان تخریب زیستگاه و فعالیت‌های انسانی نظیر شکار غیرمجاز است. جنگ‌های محلی و رزمایش‌های نظامی نیز در بسیاری از مناطق باعث کاهش جمعیت آنها شده و می‌شود. اگر گور منقرض شود، ایران نه تنها 1 گونه بلکه یک راسته از پستانداران وحشی خود را از دست می‌دهد. جلوگیری از شکار و حفاظت از زیستگاه‌های آنها بهترین راه حفاظت از گور است. تکثیر در اسارت و معرفی مجدد آنها به زیستگاه‌های قبلی با استفاده از روش‌های علمی نیز در این زمینه موثر است. در ایران چندین مرکز تکثیر در اسارت گور وجود دارد. مرکز 133 هکتاری تکثیر در اسارت گوراب در منطقه حفاظت شده کالمند و بهادران، علاوه بر تکثیر و انتقال به سایر مراکز ایران، موفق به رهاسازی و معرفی مجدد این گونه به منطقه حفاظت‌شده کالمند و بهادران شده است.
راسته فردسمان
- گونه گور ایرانی
دریافت مشاوره تخصصی رایگان