گونه خرس قهوه ای Ursus arctos
نام فارسی: خرس قهوه‌ای
نام علمی: Ursus arctos
نام انگلیسی: Brown Bear
نام‌های محلی: (ترکی: آیی)، (ترکمنی: قونقرآیی)، (کردی: وِرج، حش)، (مازندرانی: اَش)
جثه بسیار بزرگی دارد (خرس قهوه‌ای بزرگترین گوشتخوار ایران است)، گوش‌ها کوچک، گرد و دم نامشخص است. این خرس رنگی متفاوت از قهوه‌ای تیره تا زرد بور دارد. در مناطق غرب ایران، رنگ اکثر خرس‌ها روشن‌تر از مناطق شمالی است. بچه‌ها عموماً قهوه‌ای تیره‌اند و در ناحیه یقه آنها قسمت روشنی مانند خرس سیاه مشاهده می‌شود (خرس قهوه‌ای در دنیا چند زیر گونه دارد که از میان آنها می‌توان از خرس کودیاک و خرس گریزلی، که با 780 کیلوگرم بزرگترین گوشتخوار جهان است، نام برد).
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گونه خرس قهوه‌ای
طول سر و بدن 140 تا 250 سانتی‌متر، طول دم 6 تا 14 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 90 تا 110 سانتی‌متر و وزن 100 الی 250 کیلوگرم است. بزرگترین گوشتخوار ایران است. نر و ماده همشکل‌هستند اما نر به‌طور مشخصی بزرگ‌تر و سنگین‌تر است. سر بزرگ، گوش‌ها کوچک و گرد، چشم‌ها ریز و دم بسیار کوتاه است. سطح کل بدن را موهای انبوه و یک‌دستی پوشانده است که معمولاً به رنگ قهوه‌ای اما گاهی تیره‌تر و یا روشن‌تر است. بچه‌ها قهوه‌ای تیره‌اند و گاهی در ناحیه سینه قسمت روشنی مانند خرس سیاه دارند. کف‌رو است و پاهای جلو و عقب هر دو دارای 5 انگشت با ناخن‌های بلند و قوی است.
ویژگی‌های زیستی گونه خرس قهوه‌ای
زندگی انفرادی دارد اما توله‌ها تا حداکثر 3 سالگی با مادر زندگی می‌کنند. غالبا شب‌گرد است ولی در روز نیز مشاهده می‌شود. بسیار قوی است. می‌تواند مسافت زیادی را 4 دست و پا با سرعتی متجاوز از 50 کیلومتر در ساعت بدود. در موقع نزاع و بازی اغلب روی 2 پا می‌ایستد. قادر است از درختان کوتاه بالا برود و شناگر ماهری است.
خواب زمستانه و لانه سازی: در زمستان‌ها با کاهش دمای هوا و کاهش مواد غذایی به غاری که از قبل برای خواب زمستانی آماده کرده می‌رود و تمام زمستان را می‌خوابد. برخلاف قدرت بویایی بالا، بینایی ضعیفی دارد. لانه خود را در شیب‌های کوهستانی در بین سنگ‌های بزرگ انباشته شده، سوراخ‌های طبیعی، غارها و یا در میان ریشه درختان انتخاب می‌کند. در بسیاری اوقات خودش نسبت به حفر لانه اقدام نموده و کف آن را با گیاهان خشک می‌پوشاند.
تغذیه خرس قهوه‌ای: همه چیزخوار است و رژیم غذایی بستگی به منابع غذایی قابل دسترس دارد. اما بخش عمده رژیم غذایی را مواد گیاهی نظیر میوه‌ها، ریشه، دانه و جوانه تشکیل می‌دهد. همچنین از مواد حیوانی از قبیل حشرات، مهره‌داران بزرگ و کوچک، نوزاد پستانداران بزرگ، ماهی، دام، لاشه حیوانات، و زباله تغذیه می‌کند. در سالیان گذشته در منطقه پالون گردن واقع در البرز مرکزی لاشه یک گاو اهلی بالغ که توسط خرس شکار شده بود، در پارک ملی گلستان قسمتی از لاشه نوزاد چند روزه مرال که خرس آن را خورده بود و در شمال مسجد سلیمان لاشه چند گوسفند که توسط خرس کشته شده بودند مشاهده و ثبت شده است. خرس قهوه‌ای به خوردن عسل نیز علاقه زیادی دارد. در فصل بهار که گیاهان می‌رویند، مانند علف‌خواران از علف‌های تازه و قارچ تغذیه می‌کند. با استفاده از ناخن‌های بلند و خمیده‌اش، حشرات را از زیر پوست درختان و شکاف سنگ‌ها بیرون می‌کشد، لانه جوندگان را می‌کند و آنها را شکار می‌کند. در اواخر تابستان و پاییز معمولاً خرس‌ها در مناطق پایین‌دست جنگل یا دره‌ها که میوه‌های وحشی فراوان است، ساکن می‌شوند. آثار شکستگی شاخه‌های درختان میوه و مدفوع خرس‌ها در این مناطق مشاهده می‌شود.
تولید مثل خرس قهوه‌ای: چند همسر هستند. جفت‌گیری خرس در اوایل تابستان صورت می‌گیرد. در این فصل صدای جیغ مانند خرس‌ها به گوش می‌رسد. نر و ماده 1 تا 3 هفته با هم زندگی می‌کنند. لانه‌گزینی تأخیری دارد. دوره بارداری 6 تا 7 و گاهی تا 9 ماه به طول می‌انجامد. معمولا 1 تا 3 و به ندرت تا 6 توله با وزن تقریبی 300 الی 500 گرم در طی خواب زمستانی به دنیا می‌آورد. نوزادان بسیار نارس متولد می‌شوند. چشم‌ها در 1 ماهگی باز می‌شوند. به مدت 3 ماه از شیر مادر تغذیه می‌کنند و به وزن 15 کیلوگرم می‌رسند. آنها 2 تا 3 سال به مادر وابسته‌اند. بچه‌ها پس از ترک مادر به مدت 2 تا 3 سال با هم زندگی می‌کنند. نرها در 4 سالگی و ماده‌ها در 3 سالگی بالغ می‌شوند. خرس ماده معمولاً هر 2 تا 3 سال یک بار می‌زاید. طول عمر: بیشترین طول عمر در طبیعت 25 تا 30 سال اما در اسارت تا 47 سال عمر می‌کنند.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی خرس قهوه‌ای در ایران
خرس قهوه‌ای در زیستگاه‌های جنگلی و کوهستانی یافت می‌شود. در اکثر مناطق کوهستانی رشته کوه‌های البرز و زاگرس و همچنین جنگل‌های خزر و ارسباران و از خراسان شمالی تا آذربایجان، و از آذربایجان تا لرستان، خوزستان و فارس پراکندگی دارد و نسبتاً کمیاب است.
پراکنش جهانی خرس قهوه‌ای
پراکندگی خرس قهوه‌ای در دنیا در آمریکا، اروپا، آفریقا و آسیا است. مانند گرگ و روباه معمولی بیشترین پراکندگی را در بین پستانداران زمینی دارد.
آثار و نمایه‌ها و شناسایی خرس قهوه‌ای
ردپای خرس قهوه‌ای: اثر پای خرس قهوه‌ای را در اطراف درختان و بوته‌های تمشک که از آنها تغذیه می‌کند، یا مسیرهای تردد حیوانات که دارای خاک نرم است می‌توان دید. این حیوان کف‌رو است و 5 انگشت با چنگال‌های بلند در هر دست و پا دارد. اثر پینه‌های انگشتان چسبیده به یکدیگر و در کنار هم قرار دارند و اثر ناخن‌ها در جلوی اثر پینه‌های انگشتی به وضوح مشخص است. پینه‌های انگشتی و پینه مرکزی بسیار نزدیک به یکدیگر هستند، اما مرز بین آنها کاملاً مشخص است. اثر دست کوتاه و پهن است، به این دلیل که خرس بخش عمده وزن خود را بر روی پاها می‌اندازد و کل کف پا با سطح زمین تماس پیدا می‌کند و بنابراین در ردپای واضح و مشخص، تمامی کف پا دیده می‌شود اما در اثر دست قسمت گودی کف دست دیده نمی‌شود. در واقع پینه‌های کف دست به صورت یک بیضی در پایین پینه‌های انگشتی و در فاصله کمی پایین‌تر از آن یک اثر دایره‌ای شکل مشاهده می‌شود. اندازه اثرپا بستگی به سن حیوان دارد. در یک خرس کاملاً بالغ طول آن تقریباً 28 و عرض آن 19 سانتی‌متر است. اثر پای خرس تا حدودی به اثر پای انسان بالغ شباهت دارد، اما انگشت شماره 1 آن، که برابر انگشت شست پای انسان است، در خرس کوچکترین و کوتاه‌ترین انگشت است .
الگوی ردپا خرس قهوه‌ای: خرس‌ها معمولاً به حالت راه رفتن حرکت می‌کنند و پا را دقیقاً در جلوی اثر دست قرار می‌دهند. رد پای خرس‌ها معمولاً نسبت به جهت حرکت کمی مورب است. فاصله بین 2 پا زیاد و طول گام‌ها بسیار متغیر است و برای یک خرس بالغ تقریباً 150 سانتی‌متر اندازه‌گیری شده است. هنگام یورتمه رفتن فاصله بین 2 پا کم شده و باریک‌تر می شود و ردپاها بیشتر رو به جلو هستند. همچنین پا در اثر دست و یا نزدیک به آن قرار می‌گیرد. خرس‌ها به‌ندرت به حالت پریدن حرکت می‌کنند اما در برف بسیار عمیق معمولاً از این حالت حرکت کردن استفاده می‌کنند.
تغذیه خرس قهوه‌ای: رفتار تغذیه از بقایای جانوران در 2 گونه خرس سیاه و خرس قهوه‌ای بسیار متفاوت است. هر دوی این خرس‌ها تمایل دارند تا طعمه خود را جابجا کنند. خرس سیاه ترجیح می‌دهد طعمه را به سمت محل استراحت‌گاه خود منتقل کند، در حالی‌که خرس قهوه‌ای به منظور پنهان کردن طعمه از دید سایر طعمه‌خواران آن را جابجا کرده و مدفون می‌کند. به این صورت که بعد از هر بار تغذیه خاک‌های موجود در اطراف طعمه را جمع کرده و روی طعمه خود را می‌پوشاند و در هر وعده قسمتی از خاک را کنار زده و بعد از تغذیه دوباره روی آن را می‌پوشاند. در مناطق سردسیر از برف برای مخفی کردن لاشه استفاده می‌کند.
سرگین خرس قهوه‌ای: سرگین خرس‌ها گاهی شبیه مدفوع انسان است. آنها به دلیل این که غالباً از مواد گیاهی تغذیه می‌کنند دارای سرگینی سبک هستند که انسجام کمی دارد. در تابستان استوانه‌ای شکل است و ضخامت آن گاهی تا قطر 8 سانتی‌متر نیز می‌رسد. خرس‌ها سرگین خود را به صورت توده بزرگی دفع می‌کنند که عمدتاً حاوی هسته میوه‌جات، بقایای گیاهان مختلف، مو، استخوان‌های تکه شده و بقایای حشرات گوناگون است. در فصل پاییز هنگامی که خرس‌ها میوه‌های سته مختلفی می‌خورند دارای سرگین شل و کپه‌ای هستند.
وضعیت حفاظتی خرس قهوه‌ای
در زمره گونه‌های حمایت شده سازمان حفاظت محیط زیست، در طبقه کمترین نگرانی (LC) فهرست سرخ IUCN و ضمیمه II کنوانسیون CITES قرار دارد. در اکثر مناطق پراکندگی این گونه در ایران، به دلیل آسیب به باغ‌ها، مزارع و گهگاه دام اهلی، توسط مردم محلی کشته می‌شود. کاهش تعارض میان انسان و خرس قهوه‌ای در ایران، نیاز به بررسی‌ها و اقدامات عملی بیشتری دارد.
طبقه‌بندی گونه خرس قهوه‌ای
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
راسته گوشتخواران
- گونه خرس قهوه‌ای
- گونه خرس سیاه
External Features: HB 140-250 cm, T 6-14 cm, SH 90-110 cm, and W 100 - 250 kg. This is the largest carnivore in Iran. Male and female are similar but the male is conspicuously larger and heavier. The head is large, ears are small and round, eyes are small and the tail is very short. The body is covered with a dense fur that is usually brown and sometimes darker or lighter. Cubs are dark brown in color and sometimes have a lighter spot, like the black bear, on the chest. It is plantigrade, with 5 toes with long and strong nails on fore and hind feet.
Biological Features: This species is solitary but cubs accompany their mother for up to 3 years. It is mainly nocturnal but can be also observed during the day. As it gets colder in winter and food resources become less abundant, the brown bear hibernates in a cave. Its sense of sight is very poor compared with its sense of smell. It is an omnivorous animal but plant matter comprises a major part of its diets though it also feeds on fish, small and big vertebrates, insects, carrion, domestic animals and garbage. It is polygamous and copulation takes place in early summer. The gestation period is prolonged by delayed implantation and lasts for 6 to 7, and sometimes 9, months. Usually 1 to 3 cubs, rarely up to 6, are born during winter hibernation, weighing 300 to 500 grams. Newborn cubs are very immature and after three months of suckling their weight reaches 15 kg. Young depend on their mother for 2 to 3 years and become adult at the age of 4 to 5. Longevity in nature is 25 to 30 years but it can live up to 47 years in captivity.
Habitat, Distribution and Abundance: The brown bear lives in forested and mountainous habitats. It is distributed in most mountainous forested areas of Alborz, Zagros, Hyrcanian and Arasbaran and it is relatively rare throughout its range.
Conservation Status: The species is classified as a “Protected” by DoE, “Least Concern” by the IUCN and cited in Appendix II of CITES. Conflict over killing of domestic animals and destruction of farm and orchard crops leads to persecution and poaching of brown bears in Iran. Conflict reduction between human and brown bears in Iran needs more studies and practical actions.