معرفی گونه شنگ Lutra lutra
نام فارسی: شنگ (سگ آبی، سمور آبی)
نام علمی: Lutra lutra
نام انگلیسی: European Otter
نام‌های محلی: (ترکمنی: قوندوز، سوغَندَر) (ترکی: سوایتی) (کردی: تله آوی، سگ اوُ)
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
ویژگی‌های ظاهری گونه شنگ
طول سر و بدن شنگ 60 تا 90 سانتی‌متر، طول دم 35 تا 55 سانتی‌متر، طول کف پا 9 تا 13 سانتی‌متر، طول گوش 2 تا 3 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 30 سانتی‌متر و وزن 5 تا 17 کيلوگرم است. نرها از ماده‌ها بزرگ‌تر هستند. اندامی کوتاه، بدنی بلند و استوانه‌ای شکل با گردن بزرگ، سر پهن و کوچک با گوش‌ها و چشمان کوچک دارد. پوزه پهن و عريض و سبيل‌های بلند و حساسی دارد که در يافتن طعمه به او کمک می‌کند. چشم‌ها کوچک و گوش‌ها نامشخص است و به‌ندرت از موهای اطراف بیرون می‌زند. دم بلند و پهن شده به همراه پرده پوستی میان انگشتان پاها، ابزار کارآمدی در شنا است و در آب چالاكی ویژه‌ای به آن می‌بخشد. موها نرم و انبوه، به رنگ قهوه‌ای تا قهوه‌ای مايل به خاکستری و زير چانه و گلو سفيد است. در برخی مناطق ايران به آن سگ آبی یا سمور آبی هم می‌گویند.
ویژگی‌های زیستی گونه شنگ
شنگ، پستاندار نيمه‌آبزی است و به خوبی برای زندگی در آب و خشکی سازگار شده است. شب‌گرد است. اگر منطقه امن باشد روزها نیز دیده می‌شود. به تنهايی يا گروهی (مادر و توله‌ها) زندگی می‌کند. حیوانی مخفی‌زی است که شب‌ها یا صبح زود به شکار پرداخته و ميانه روز را به استراحت در لانه خود که معمولا حفره‌ای در نزديکی آب است، سپری می‌كند. قلمرو طلب است و قلمرو خطی (در طول رودخانه) دارد. از لانه‌های مختلفی مانند حفره‌های طبیعی، پوشش گياهی انبوه و يا درختان توخالی استفاده می‌کند. لانه را در حفره‌های طبیعی، سوراخ درختان، زیر ریشه‌های مجاور آب ایجاد می‌کند. در ورودی لانه معمولاً داخل آب و در عمق 50 سانتی‌متری از سطح آب قرار دارد که به‌وسیله دالانی شیب‌دار به لانه ارتباط دارد، یک سوراخ تهویه، لانه را به بیرون ارتباط می‌دهد. گاهی اوقات نیز در داخل لانه روباه یا رودک ساکن می‌گردد. ممکن است علاوه بر لانه دائمی یک لانه موقتی نیز در زیر سنگ‌ها و گیاهان داشته باشد. به خوبی بر روی زمین راه می‌رود، ولی بیشتر از چند صد متر از لانه‌اش دور نمی‌شود. با مهارت کامل به وسیله دم و با کمک پاها شنا می‌کند و شیرجه می‌رود. برای ایجاد تعادل، دست‌ها به سینه می‌چسبند و مانند فرمان عمل می‌کنند. می‌تواند به مدت 10 دقیقه زیر آب باقی بماند. ولی در شرایط عادی مدت زیر آب رفتن 1تا 2 دقیقه است. در زیر آب سوراخ‌های گوش و بینی مسدود می‌شود. سبیل‌ها بسیار حساس‌اند و با استفاده از آنها در تاریکی یا آب گل‌آلود به خوبی شنا کرده و خفیف‌ترین تلاطم داخل آب را حس می‌کند. حس بویایی و شنوایی قوی است، بینایی به نسبت ضعیفی دارد، ولی در زیر آب و در نورهای مختلف می‌تواند اجسام متحرک را به خوبی ببیند. شنگ‌ها در همه سنین بسیار بازیگوش هستند. اغلب در فصل زمستان خودشان را روی برف‌ها سُر می‌دهند. به خوبی دست‌آموز می‌شوند. در برخی کشورها این حیوان را برای صید ماهی تربیت می‌کنند. گاهی اوقات شنگ‌ها برای دسترسی به منابع غذایی جدید کیلومترها در خشکی راه می‌روند.
تغذیه شنگ: ماهی بیشترین سهم را در رژیم غذایی شنگ دارد. اما از سخت‌پوستان، نرمتنان، حشرات، دوزيستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران تغذيه می‌کند. طعمه را با تعقيب زير آب شکار کرده، گاهی طعمه‌های بزرگ را برای خوردن به ساحل می‌آورد. معمولا از آب دور نمی‌شود ولی گاهی ممکن است برای جابه‌جايی و يافتن زيستگاه‌های آبی جديد در زيستگاه‌های خشکی دور از آب نيز ديده شود. غذا را با دهان می‌گیرد. آثار مدفوع و باقی مانده مواد غذایی که در مناطق مشخصی از مسیر رودخانه‌ها و نهرها مشاهده می‌شود، نشانه وجود این حیوان در منطقه است. در داخل مدفوع که بوی ماهی می‌دهد معمولاً استخوان‌های ماهی وجود دارد.
تولید مثل شنگ: فصل جفت‌گيری خاصی ندارد، ولی معمولا در زمستان جفت‌گیری می‌کند. طول دوره آبستنی 61 تا 63 روز است و 1 تا 5 توله (معمولا 2 تا 3) به دنيا می‌آورد. چشم بچه‌ها در یک ماهگی باز می‌شود. توله‌ها حدود 8 هفته در لانه می‌مانند و شنا را شروع می‌کنند. تا حدود 1 سالگی با مادرشان هستند. نرها در 18 ماهگی و ماده‌ها در 24 ماهگی بالغ می‌شوند.
طول عمر شنگ: ممکن است تا بيش از 20 سال در اسارت عمر کند.
زیستگاه، پراکندگی و فراوانی گونه شنگ در ایران
شنگ در زيستگاه‌های آبی مانند رودخانه‌ها، تالاب‌ها و درياچه‌ها زندگی می‌کند و در استان‌های شمالی و غربی کشور حضور دارد.
پراکنش جهانی گونه شنگ
پراکندگی شنگ در دنیا در قاره‌های اروپا، آسیا و شمال آفریقا است.
آثار و نمایه‌های گونه شنگ
ردپا شنگ: شنگ در هر دست و پا 5 انگشت دارد که به وسیله لایه پرده مانندی به یکدیگر متصل هستند. ردپاهای شنگ بسیار مشخص است و با هیچ ردپای دیگری اشتباه گرفته نمی‌شود. اثر دست تقریباً دایره شکل است و 6.5 تا 7.5 سانتی‌متر طول و 6 سانتی‌متر عرض دارد. اثر انگشت شست تنها در ردپاهای بسیار واضح و مشخص دیده می‌شود و پرده بین انگشتان نیز تنها در برف یا گل نرم و یا هنگامی که جانور تازه از آب بیرون آمده و بر روی زمین خشک راه می‌رود، اثری واضح و مشخص بر جای می‌گذارد. اثر چنگال‌ها بسیار کوچک است و معمولاً به صورت نقطه‌های کوچکی روی لبه بالایی اثر پینه‌های انگشتی دیده می‌شود. اثر پاها بزرگ‌تر از اثر دست‌ها بوده و طول آن بین 6 تا 9 سانتی‌متر متغیر است.
الگوی ردپای شنگ: هنگام راه رفتن (که تقریباً حرکت نادری در شنگ است)، پا در پشت اثر دست قرار می‌گیرد و فاصله بین دو پا عریض است. هنگام یورتمه‌رفتن (این حرکت هم نسبتاً نادر است)، اثر پا کم و بیش اثر دست را می‌پوشاند و طول گام‌ها تقریباً 70 تا 80 سانتی‌متر می‌شود. حرکت متداول شنگ پریدن است و به وسیله تنوع بسیار زیادی که در موقعیت ردپاها در گروه‌های ردپایی پریدن وجود دارد، مشخص می‌شود. یک الگوی ردپایی ویژه و مشخص شنگ هنگامی است که چهار اثرپا در یک خط مورب وجود دارند. در برف ردپاهای دوتایی بیشتر دیده می‌شوند. به‌ویژه در برف عمیق و آبکی، به دلیل پاهای کوتاه شنگ، بدن آن در هنگام پریدن شیاری ایجاد می‌کند که ردپاهایی دوتایی در پایین با فاصله نسبتاً کوتاهی از آن قرار دارند و دم آن بر روی برف کشیده شده و اثری از خود باقی می‌گذارد. پرش‌های معمول یکنواخت و پیوسته شنگ در حدود 40 تا 45 سانتی‌متر طول دارد. یک رد جالب و غیر معمول آن شیار دراز و پهنی است که به وسیله سر خوردن شنگ بر روی سطح زیرین بدن روی سرازیری‌های پوشیده از برف ایجاد می‌شود. شنگ‌ها برای بازی کردن شیب‌های مناسبی را برای سرخوردن انتخاب می‌کنند.
سرگین شنگ: سرگین شنگ‌ها هنگامی که به‌تازگی دفع شده‌اند قیرمانند، سیاه و لزج هستند با بوی چربی مخصوصی که دوام زیادی دارد. با گذشت زمان آنها خاکستری روشن، سست و شکننده می‌شوند. آنها معمولاً از فلس‌ها و استخوان‌های ماهی‌ها و تکه‌های پوست سخت‌پوستان تشکیل شده‌اند. سرگین‌ها به طور مداوم اغلب در مقادیر کم در مکان‌های برجسته و بلند در ارتفاع 20 تا 30 سانتی‌متری از سطح زمین و بر روی سنگ‌ها یا کنده درختان افتاده در کنار و امتداد رودخانه‌ها و یا حاشیه تالاب‌ها یافت می‌شوند. آنها اغلب در جایی که یک گودال به یک سیستم آبی بزرگ‌تر وصل است و یا گاهی اوقات بر روی سطح علف‌ها یا شن‌های کپه شده در ساحل رودخانه‌ها سرگین خود را دفع می‌کنند. این حالت مخصوص، نشان‌دهنده این است که شنگ از سرگین خود به عنوان علامت‌گذاری به وسیله بو استفاده می‌کند تا دیگر اعضا را از حضور خود آگاه سازد.
وضعیت حفاظتی گونه شنگ
به علل مختلف نظیر کم شدن طعمه‌ها، شکار بی‌رویه، آلودگی ناشی از سموم کشاورزی به‌خصوص سموم کلره، آلودگی‌های صنعتی و سیلاب‌ها، جمعیت شنگ‌ها به سرعت رو به کاهش گذاشته و در بعضی از مناطق به کلی نابود شده است. تا اواخر دهه 40 همه ساله هزاران قطعه از پوست این حیوان که در مناطق مختلف کشور، به‌خصوص اطراف رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان شکار شده بود، به خارج صادر می‌شد. در حال حاضر بیشترین جمعیت شنگ در تالاب‌ها و رودخانه‌های شمال و غرب کشور مشاهده می‌شود ولی در مناطق جنوبی به‌خصوص تالاب‌های خوزستان مانند هورالعظیم و شادگان جمعیت آن به شدت کاهش یافته است. اخیراً تعدادی شنگ در اطراف ماهی سرای جاجرود واقع در نزدیک تهران، سیاهکل و تالش در گیلان مشاهده گردید.
در طبقه نزدیک به تهدید (NT) فهرست سرخ IUCN و پيوست I کنوانسيون CITES قرار دارد. آلودگی آب، تخريب زيستگاه و شکار به خاطر پوست و نیز كشته شدن توسط صاحبان استخرهای پرورش ماهی از مهمترين عوامل کاهش شدید جمعیت اين گوشتخوار در ايران به شمار می‌رود. حفاظت از آن به ویژه در حوزه رودخانه‌هايی که ماهی‌گيری بخشی از درآمد جوامع محلی را تشکيل می‌دهد، مبارزه با شکار غیر قانونی و حفظ و احیا زیستگاه‌ها از مهمترین اقدامات حفاظتی شنگ در ایران است.
طبقه بندی گونه شنگ
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
External Features: HB 60-90 cm, T 35-55 cm, HF 9-13 cm, E 2 - 3 cm, SH 30 cm, and W 5-17 kg. Males are larger than females. The body is long, slender and sinuous. The head is flattened with a short, blunt muzzle; the neck is ill defined. The vibrissae are long and sensitive, helping the animal locate prey. The eyes are small and ears low and inconspicuous, scarcely projecting above the fur. The tail is thickened and muscular at the base, tapering sharply to the tip. The limbs are very short with broad feet and extensive interdigital webs that together with the tail enable strong swimming. The hair is soft and dense ranging in color from brown to grayish brown on the body and white under the chin and throat. These animals are called “water dog” or “water sable” in Farsi in some areas of the country.
Biological Features: The Eurasian otter is a semiaquatic mammal well adapted for life in both water and on land. Secretive which lives alone or in groups (mother with cubs) and usually hunts for prey in early morning or at night and spends the day in the holt- usually a burrow or hollow tree on the riverbank that can sometimes only be entered from underwater. It is a territorial species which defends its linear territory. The Eurasian otter’s diet consists of crustaceans, invertebrates, insects, amphibians, birds, mammals, though the main diet is fish. Aquatic prey is captured by pursuing it under water. Bigger prey is sometimes brought to the bank for consumption. Otters usually stay close to water but during dispersal might be seen in terrestrial habitats away from water. Males and females will breed at any time of the year; however, breeding in winter is more common. Gestation period is 61 to 63 days after which 1 to 5 (usually 2 to 3) pups are born. Pups stay in the holt for 8 weeks and remain dependent on their mother for about 12 months. Male otters become sexually mature at 18 and female at 24 months. Longevity is over 20 years in captivity.
Habitat, Distribution and Abundance: Habitat includes aquatic environments such as rivers, wetlands, and lakes in northern and western provinces of the country.
Conservation Status: IUCN Red List categorizes it as “Near Threatened” (NT) and CITES lists it in Appendix I. Serious threats are water pollution, habitat loss, poaching to collect fur and intensive killing by owners of fish farms. Conservation actions in Iran include preventing illegal hunting, working with local fishing communities and conservation and restoration of habitats.