راسته گوشتخواران (ORDER CARNIVORA)
فراوانی و پراکندگی گوشتخواران
گوشتخواران در تمام جهان یافت می‌شوند. اما در بسیاری از جزایر توسط انسان معرفی شده‌اند. در مقیاس جهانی سگ‌سانان، سمورسانان و گربه‌سانان بین سایر گوشتخواران خشکی‌زی پراکندگی وسیع‌تری دارند. همچنین بین گوشتخواران دریایی، فک‌های حقیقی (Phocidae) وسیع‌ترین پراکندگی و گرازهای دریایی (Odobenidae) دارای محدودترین پراکندگی هستند. گوشتخواران در ایران نیز به غیر از چند جزیره کوچک در خلیج فارس، در تمام کشور حضور دارند. روباه ترکمنی و سمورجنگلی کمتر از 3 بار در ایران گزارش شده‌اند. این به معنی آن است که آنها بسیار کمیاب هستند. بعضی گونه‌ها نیز مانند شاه روباه به دلیل دورافتاده بودن زیستگاه‌شان کم گزارش شده‌اند. البته برخی گوشتخواران مانند گرگ و پلنگ که در گذشته فراوان‌تر بودند امروز در برخی نقاط ایران دیده نمی‌شوند یا کمیاب شده‌اند. برخی گونه‌ها مانند روباه معمولی و شغال تقریبا در تمام کشور دیده می‌شوند. گوشتخواری نظیر روباه معمولی از سواحل دریا در جزیره قشم تا ارتفاع بیش از 4000 متر در رشته کوه البرز دیده می‌شود. این توانایی حضور در ارتفاعات متفاوت در اغلب گونه‌های گوشتخوار دیده می‌شود. بین گونه‌های گوشتخوار در ایران روباه ترکمنی از پراکندگی محدودتری برخوردار است.
آناتومی گوشتخواران
گوشتخواران تنوع زیادی در شکل و اندازه دارند، به طوری که کوچکترین گونه آنها راسو (Mustela nivalis) با 50 گرم وزن و (Mirounga leonina) با 2400 کیلوگرم، 48 هزار برابر سنگین‌تر از راسو است. بزرگترین گوشتخوار ایران خرس قهوه‌ای و کوچکترین گوشتخوار ایران راسو است. غذای اصلی اکثر آنها را گوشت تشکیل می‌دهد، ولی برخی مانند خرس‌ها همه چیزخوارند و قسمت اعظم غذای آنها از مواد گیاهی است (پاندای غول‌پیکر از گیاه خیزران تغذیه می‌کند). منحصر به فردترین ویژگی گوشتخواران وجود یک جفت دندان بزرگ در هر طرف آرواره است که برای بریدن گوشت به کار می‌رود و گوشت‌بُر (Carnassial) نامیده می‌شود و شامل آخرین دندان پیش آسیای بالا و اولین دندان آسیای پايين است. در فک بالای گوشتخواران، بین دندانهای پیشین و نیش فاصله‌ای وجود دارد که در موقع بسته شدن دهان دندانهای نیش فک پایین در آن جای می‌گیرند. فک پایین فقط در جهت بالا به پایین حرکت می‌کند. به همین علت گوشتخواران قادر به جویدن کامل غذا نیستند و آن را می‌بلعند. (خرس‌ها و راکون‌ها مستثنی هستند).
به دلیل سهم‌الهضم بودن گوشت، اکثر گوشتخواران معده ساده‌ای دارند و روده کورشان کوچک است. جمجمه گوشتخواران از نظر شکل بسیار متنوع است. در هر 2 آرواره بالا و پایین دندانهای نیش بزرگ شده‌اند. پنجه در همه گربه‌ها به جز یوزپلنگ جمع‌شونده (Retractile claw) است، پنجه یوزپلنگ و سمورجنگلی نیمه‌جمع‌شونده (Semi–retractable claws) و پنجه سگ‌سانان و خرس‌سانان ثابت (Non retractile claw) است. جنس نر در گوشتخواران بزرگتر از جنس ماده است. اکثر گوشتخواران زندگی مخفی و شبانه دارند. در گوشت‌خوارانی نظیر گربه‌سانان که استتار امری حیاتی است پوست بدن برخی گونه‌ها دارای الگوی راه‌راه (کفتار، ببر) یا خال (یوزپلنگ، پلنگ، سیاه گوش و گربه وحشی) هستند. برخی مثل خرس کف‌رو و برخی مثل سگ‌ها پنجه‌رو هستند. بسیار باهوش و مغزی بزرگ دارند. در بین گوشتخواران ایران فک خزر دارای بدنی دوکی شکل و مناسب برای شنا و صید ماهی است. تعداد دندان‌ها در گوشتخواران به 44 می‌رسد و فرمول دندانی آنها به صورت (I 3/3 C 1/1 P 4/4 M 3/3) است. در گونه‌های مختلف تغییراتی در دندان آسیا و پیش آسیا دیده می‌شود.
شکار
شکار در گوشتخواران به 2 صورت کلی صورت می‌گیرد: گربه‌سانان برای شکار طعمه خود کمین می‌کنند و سگ‌سانان طعمه خود را از راه تعقیب کردن شکار می‌کنند. بعضی گونه‌ها نیز از هر 2 تکنیک استفاده می‌کنند. برخی گونه‌ها مانند سیاه‌گوش به صورت انفرادی و بعضی دیگر نظیر شیر گروهی شکار می‌کنند.
تولید مثل گوشتخواران
مدت آبستنی در اکثر آنها بسیار کوتاه است، بچه‌ها غالباً در زمان تولد نارس، کور و بی‌دفاع هستند. ولی به صورت جدی توسط مادر و در برخی (نظیر شیرها) با همکاری پدر، مراقبت و محافظت می‌شوند. میزان مرگ و میر در بین بچه‌ها بسیار بالا است و غالباً فقط یک بچه به حیات خود ادامه می‌دهد.
زیست‌شناسی و بوم‌شناسی
تولیدمثل: به علت اینکه گوشتخواران تا نزدیک زایمان باید تحرک و چالاکی لازم را برای شکار حیوانات داشته باشند، دوره آبستنی معمولا کوتاه و حدود 90 روز است. بچه‌ها غالباً در زمان تولد نارس، کور و بی‌دفاع هستند. ولی به صورت جدی توسط مادر و در برخی (نظیر شیرها) با همکاری پدر، مراقبت و محافظت می‌شوند. میزان مرگ و میر در بین بچه‌ها بسیار بالا است و غالباً فقط یک بچه به حیات خود ادامه می‌دهد. ماده‌ها زودتر از نرها به بلوغ جنسی می‌رسند. در همه خانواده‌ها جز کفتارها آلت تناسلی جنس نر دارای ساختار استخوانی کشیده (Baculum) است. کفتارها در هر زمان از سال تولیدمثل می‌كنند ولی گربه‌ها و سگ‌ها اغلب در زمستان جفت‌گيری و در بهار بچه به دنیا می‌آورند. سگ‌سانان هنگام جفت‌گيری به هم قفل می‌شوند. در برخی گونه‌ها مانند گرگ در یک گروه فقط نر و ماده سرگروه (آلفا) تولیدمثل می‌کنند. در بعضی از خانواده‌ها نیز مثل سمورسانان و خرس‌ها، تأخیر در جایگزینی تخم دیده می‌شود. در برخی گوشتخواران دریایی مانند فیل‌های دریایی، دوشکلی جنسی شدید و در برخی گونه‌های خشکی، هم شکلی جنسی (گربه‌سانان و سگ‌سانان) شدید است. در گوشتخواران 2 سیستم جفت‌گیری چند همسري و تک‌همسری دیده می‌شود.
تغذیه: همه اعضای گوشتخواران کاملا گوشتخوار نیستند. آنها رژیم غذایی متنوعی دارند، به طوری‌که خرس‌ها، شغال‌ها و روباه‌ها پستاندارانی همه‌چیزخوارند و در رژیم غذایی آنها قورباغه‌ها، خزندگان، ماهی‌ها و خرچنگ‌ها، پرندگان و تخم آنها، حشرات، کرم خاکی، میوه‌ها، غده‌های زیرزمینی و علف‌ها نیز دیده می‌شوند. در رژیم غذایی برخی گونه‌ها نیز به زحمت گوشت دیده می‌شود. برخی نظیر کفتار اغلب لاشه‌خوار و پلنگ گوشتخوار و لاشه‌خوار است. در رژیم غذایی یوزپلنگ به عنوان یک استثتاء لاشه‌خواری دیده نمی‌شود. در بین راسته گوشتخواران خانواده سمورسانان در گوشتخواری و شکار تخصص یافته‌اند، به طورکلی آنها می‌توانند طعمه‌ای 10 برابر سنگین‌تر از خود را از پای درآورند. بعد از سمورسانان، گوشتخواری در گربه‌سانان بیشتر است.
رفتار: فقط انسان و نخستی‌های بزرگ اجتماعی‌تر از گوشتخواران هستند و سازمان اجتماعی و الگوهای رفتاری پیچیده‌تری دارند. اغلب گونه‌های گوشتخواران شب‌گرد و برخی دیگر روزگرد هستند. در بعضی موارد هم در روز و هم در شب فعال هستند. گوشتخواران از نظر رفتاری انعطاف‌پذیرند و الگوهای رفتاری بین گونه‌ها و حتی در 1 گونه و در شرایط متفاوت محیطی می‌تواند تغییر کند. گوشتخواران دریایی در فصل جفت‌گیری گروه‌های بسیار بزرگی تشکیل می‌دهند ولی اغلب گوشتخواران خشکی منزوی هستند. در گوشتخواران خشکی، سگ‌سانان از سایر خانواده‌ها اجتماعی‌ترند و در بین گربه‌سانان شیر و یوزپلنگ از سایر گونه‌ها اجتماعی‌تر هستند. یوزپلنگ تنها گربه‌سانی است که افراد بالغ آن به‌ویژه نرها برای مدت طولانی با هم ارتباط دارند. آنها در گروه‌های 2 تا 3 تایی با هم شکار می‌کنند و در مقابل دشمنان از خود و قلمروشان دفاع می‌کنند. در ایران نیز یوزپلنگ‌های نر جوان بعد از جدایی از مادر تا چندین سال در کنار یکدیگر می‌مانند. این رابطه از طریق رادیوتله‌متری در منطقه حفاظت‌شده بافق در استان یزد نیز اثبات شده است. گوشتخواران از بو، ادرار و مدفوع برای علامت‌گذاری قلمروی خود استفاده می‌کنند و بسیار قلمروطلب هستند. مواد بوداری که آنها برای علامت‌گذاری استفاده می‌کنند از غدد پوستی یا مقعدی خارج می‌شوند.
زیستگاه گوشتخواران
گوشتخواران در زیستگاه‌های متفاوتی دیده می‌شوند، آنها هم در دریا و هم در خشکی حضور دارند. گوشتخواران فقط در قلل کوههای بسیار بلند، شوره‌زارهای وسیع و اعماق اقیانوس یافت نمی‌شوند. اگرچه گوشتخواران خشکی اغلب روی زمین دیده می‌شوند اما پلنگ و سمورها برای بالا رفتن از درخت و شنگ‌ها و خرس قطبی نیز با زندگی در آب سازگار شده‌اند. علاوه بر این خرس قهوه‌ای و خرس سیاه نیز بالارونده‌های قابلی هستند. گوشتخواران دریایی نیمه آبزی هستند زیرا از آب خارج می‌شوند و نوزادان خود را نیز در ساحل یا روی سطح یخ‌زده آب به دنیا می‌آورند. فیل دریایی می‌تواند تا 2 ساعت زیر آب بماند و تا عمق 1,500 متری شیرجه بزند. گوشتخواران ایران در زیستگاه‌های بیابانی، نیمه‌بیابانی، استپی، جنگلی، کوهستانی، دریاچه‌ای و رودخانه‌ای دیده می‌شوند. (برای آشنایی با زیستگاه‌های پستانداران ایران کلیک نمایید.)
حفاظت از گوشتخواران
حدود 65% از گونه‌های گوشتخوار در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت در لیست گونه‌های در خطر انقراض قرار دارند یا آسیب پذیرند. روابط انسان با گوشتخواران بسیار متغیر و گاهی آمیخته با احساسات است. در برخی مناطق مردم از گوشتخواران بزرگ مانند خرس، پلنگ، گرگ و ببر می‌ترسند و در برخی نقاط نیز مردم به آنها احترام می‌گذارند.
ارزش: مهمترین ارزش گوشتخواران ارزش بوم‌شناختی آنها است. در واقع، کنترل جمعیت علف‌خواران و جوندگان بزرگترین خدمت آنها به طبیعت و انسان محسوب می‌شود. آنها با کنترل جمعیت جوندگان از خسارات اقتصادی احتمالی آنها می‌کاهند. گوشتخواران با عناوین متعددی مانند گونه پرچم، گونه کلید و گونه چتر می‌توانند تحت حفاظت قرار گیرند.
تعارض: متاسفانه در کشور ما باورهای نادرستی درباره برخی گونه‌ها وجود دارد. علاوه بر این بعضی گونه‌ها مانند خرس قهوه‌ای، خرس سیاه، گرگ و پلنگ در ایران با مردم محلی در تعارضند و این مسئله حفاظت آن را دشوارتر می‌کند. 4 گونه ذکر شده گهگاه به دام‌های اهلی حمله می‌کنند و زمانی که در تنگنا قرار می‌گیرند انسان را مورد حمله قرار می‌دهند. خرس‌ها نیز به صورت فصلی و معمولا در پاییز به مزارع کشاورزی، باغ‌های میوه و نخلستان‌ها دستبرد می‌زنند. علاوه بر گونه‌های فوق، شغال و روباه نیز به صورت فصلی به تاکستان‌ها خسارت‌های ناچیزی وارد می‌کنند.
آموزش: آموزش همیشه بخش مهمی از فرآیند حفاظت از گوشتخوارن است. به طوری که مهمترین اقدام حفاظتی در مورد گوشتخواران اصلاح باورهای نادرست مردم و کاهش تعارض بین انسان و آنها است. به این منظور چندین پروژه آموزشی در برخی از روستاهای حاشیه زیستگاه‌های پلنگ و یوزپلنگ در استان‌های سمنان، یزد، فارس و هرمزگان توسط موسسات غیر دولتی به انجام رسیده است.
پروژه‌های حفاظتی: گوشتخواران به لحاظ قرارگیری در راس هرم غذایی و تهدیدات گسترده همیشه آسیب‌پذیر هستند. برخی گونه‌ها درخطر انقراض هستند. در وضعیت كنوني علاوه بر یوزپلنگ‌آسیایی، خرس سیاه بلوچی و پلنگ ایرانی نیز به پروژه‌های حفاظتی ملی نیاز دارند. علاوه بر این از گوشتخواران ایران اطلاعات اندکی در دسترس است که پیش‌نیاز حفاظت است. پروژه‌های حفاظتی باید روی گونه، زیستگاه آن و منابع غذایی (طعمه‌های) گونه مورد نظر تمرکز داشته باشد و در نهایت کیفیت زیستگاه را بالا ببرد. یک پروژه حفاظتی باید بتواند خسارت‌هایی که گونه مورد نظر به مردم محلی وارد کرده را جبران کرده و بروز خسارات را در آینده کاهش دهد.
از راسته گوشتخواران تاکنون 8 خانواده و 31 گونه در ایران شناسایی شده است. (2 گونه آنها منقرض گردیده‌اند).
راسته گوشتخواران
- گونه کفتار
- گونه ببر مازندران (گونه منقرض شده)
- گونه شیر ایرانی (گونه منقرض شده)
- گونه پلنگ ایرانی
- گونه یوزپلنگ ایرانی
- گونه گربه وحشی
- گونه گربه جنگلی
- گونه گربه شنی
- گونه گربه پالاس
- گونه کاراکال
- گونه سیاه‌گوش
- گونه گرگ
- گونه شغال
- گونه روباه معمولی
- گونه شاه روباه
- گونه روباه شنی
- گونه روباه ترکمنی
- گونه راکون
- گونه راسو
- گونه زرده‌بر
- گونه سمور سنگی
- گونه سمور جنگلی
- گونه رودک (گورکن)
- گونه رودک عسل‌خوار
- گونه شنگ
- گونه شنگ هندی
- گونه خرس قهوه‌ای
- گونه خرس سیاه
- گونه خدنگ کوچک
- گونه خدنگ بزرگ
- گونه فک خزری
دریافت مشاوره تخصصی رایگان