گونه سنقر گندمزار Montagu`s Harrier
نام فارسی: سنقر گندمزار
نام علمی: Circus pygargus
نام انگلیسی: Montagu`s Harrier
نام‌های محلی: ترکی: دم سونقوری، کردی: شمقاری گه‌نمان، گیلانی: سفید الوغ- الوغ (واشک) دم سفید
زیرگونه‌های سنقر گندمزار
سنقر گندمزار، زیرگونه‌های متفاوتی ندارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه سنقر گندمزار
طول بدن 43 تا 47 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 105 تا 120 سانتیمتر است. سنقری با اندام کشیده، بال‌های باریک، بلند و نوک‌تیز و دم به نسبت بلند است. نر و ماده متفاوت (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده‌ی نر بالغ روتنه‌ی خاکستری تا خاکستری مایل به آبی و شاهپرهای اولیه‌ی سیاه رنگ در انتهای بال‌ها دارد لذا شبیه به نر سنقر خاکستری به نظر می‌رسد ولی به واسطه‌ی فقدان نوار تیره در حاشیه عقبی بال‌ها و وجود یک نوار سیاه روی بال‌ها و دو نوار به موازات هم، به همین رنگ در زیر بال‌ها روی شاهپرهای ثانویه از آن متمایز می‌شود. بر خلاف سنقر خاکستری دمگاه نیز خاکستری کمرنگ (نه سفید) است. همچنین روی شکم و پهلوها رگه‌رگه قهوه‌ای مایل به قرمز دیده می‌شود. پرنده‌ی ماده‌ی بالغ روتنه‌ی قهوه‌ای تیره و زیرتنه‌ی قهوه‌ای نخودی همراه با راه‌راه طولی قهوه‌ای رنگ دارد. شاهپرهای پرواز و پوشپرهای زیر بال‌ها راه‌راه فراوانی دارد که آن را به ماده‌ی سنقر و سنقرخاکستری شبیه می‌کند اما به واسطه‌ی وجود یک تا دو نوار سیاه زیر بال‌ها و فقدان نوار گلویی سفید رنگ از گونه‌ی اول و به واسطه لکه‌ی تیره‌ی مشخص در گونه‌ها و لکه‌ی U شکل (نه مربع شکل) سفید رنگ در دمگاه، از گونه‌ی دوم قابل تشخیص است. پرنده نابالغ شبیه به پرنده‌ی ماده بالغ ولی زیرتنه و پوشپرهای زیر بال‌ها بلوطی روشن و فاقد راه‌راه طولی و شاهپرهای ثانویه در سطح زیر بال‌ها خاکستری بلوطی است.
ویژگی‌های زیستی گونه سنقر گندمزار
در دره‌های رودخانه‌های عریض، دشت‌ها، اراضی خشک و مرطوب مجاور مزارع، خلنگزارها (خارستان یا تیغستان)، سواحل شنی، زمین‌های بایر، بوته‌زارها، تالاب‌ها و آب‌های داخلی به سر می‌برد. در خارج از دوره‌ی جوجه‌آوری به تنهایی یا در دسته‌های کوچک دیده می‌شود. مانند سایر سنقرها پرنده‌ای بسیار سبک‌بال است و با بال‌زدن‌های آرام نزدیک به سطح زمین به جستجوی طعمه می‌پردازد و در فاصله بال‌زدن‌ها، درحالیکه بال‌ها را به شکل V بالاتر از سطح بدن نگاه داشته است، بال‌بازروی می‌کند
- تغذیه وشکار: برای شکار، نواحی باز با پوشش گیاهی کوتاه و تنک را ترجیح می‌دهد و بیشتر از پستانداران کوچک، پرندگان، خزندگان و گاهی حشرات و تخم پرندگان تغذیه می‌کند.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد در پیکره‌های آبی وسیع و باز، کشتزارها و یا خلنگزارها آغاز می‌شود. اغلب تک همسر و گاهی چند همسر (یک نر با دو ماده) است. آشیانه‌اش کپه‌ای به نسبت مسطح از سرشاخه‌های کوچک و ساقه‌های نی است که آن را روی زمین، بین توده‌های گیاهان حاشیه تالاب، علفزارها، نواحی جنگل‌کاری شده و به ندرت روی تپه‌های شنی بنا می‌کند و درونش را با علوفه نرم می‌پوشاند. معمولاً 4 تا 5، گاهی 3 تا 10 تخم بیضی کوتاه تا نیمه بیضی کوتاه، نرم، سفید مایل به آبی، به ندرت همراه با لکه‌هایی به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز، به ابعاد 32.7 × 41.5 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 27 تا 40 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. در حدود 35 تا 40 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی تا حدود 10 روز پس از آن همچنان وابسته به والدین هستند.
زیستگاه گونه سنقر گندمزار
در مناطق باتلاقی، بیشه‌ها و زمین‌های کشاورزی و نیز در جنگل‌های جوان سوزنی برگ زیست کرده و در لابلای گیاهان کنار آب و یا به طور اتفاقی در کشتزارهای آشیانه می‌سازد. در ایران؛ تابستان‌ها، به تعداد کم در شمال غرب و به صورت مهاجر در جنوب دریای مازندران و مناطق جنوب غربی دیده می‌شود. این پرنده در اطراف تالاب‌ها در نیزارهای وسیع و زمین‌های کشاورزی زیست می‌کند.
مکان‌های مهم زادآوری سنقر گندمزار در ایران
این گونه در مناطق شمالی استان اردبیل و آذربایجان شرقی در تالاب‌های جنوب دریاچه‌ی ارومیه و جنوب سرخس زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه سنقر گندمزار
- پراکنش در جهان: سنقر گندمزار بین مدارهای 40-60 درجه در نیمکره‌ی شمالی از غرب اروپا تا رودخانه‌ی ینی‌سئی در روسیه زادآوری دارد. زمستان‌ها به عرض‌های جنوبی‌تر مهاجرت می‌کند و از قبرس تا کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به صورت کمیاب در تالاب‌های حوضه‌ی دریاچه‌ی ارومیه، تالاب آق‌گل در شمال آذربایجان و در امتداد رودخانه‌ی هریررود در جنوب سرخس جوجه‌آوری می‌کند. همچنین به صورت مهاجر عبوری کمیاب در شمال و غرب کشور دیده می‌شود. در شمال‌غرب ایران به صورت بومی و در سایر مناطق ایران به صورت مهاجر عبوری پراکنش دارد.
- پراکنش در تهران: تا کنون در شهر تهران رکورد نشده است.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه سنقر گندمزار
غالب جمعیت زادآور این گونه در اروپا و کشورهای شمالی ایران است اما در شمال‌غرب و شمال‌شرق ایران نیز زادآوری می‌کند. جمعیت زادآور در اروپا زمستان‌ها به آفریقا و جمعیت زادآور شمال آسیا به ایران، افغانستان، پاکستان و هندوستان مهاجرت می‌کنند. سنقر گندمزار از سایر سنقرها زودتر مهاجرت خود را آغاز می‌کند.
وضعیت حفاظتی گونه سنقر گندمزار
در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده سنقر گندمزار
صدایش در هنگام نمایش‌های جنسی، نرها، جیغ مانند و به صورت «کک- کک- کک» و در ماده‌ها، کشیده و به صورت «جیک- جیک- جیک» است.
روش‌های شناسایی گونه سنقر گندمزار
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: پرنده شکاری متوسط جثه با بدنی لاغر و دمی دراز و نسبتاً باریک است. دست‌ها بزرگ است و از ابتدا با شاهپرهای سیاه (P5 تا P10) آغاز می‌شود. دست از بازو باریکتر است. نر و ماده خیلی اختلاف اندازه ندارند. بال‌ها بلند و باریک است. بال‌بازرَوی‌ها در حالتی انجام می‌شود که بال‌ها به صورت V قرار دارند. سینه کمی تپل به نظر می‌آید که به سمت زیر دم، بدن به صورت دوکی شکل باریک می‌شود. پرواز نرو م شناوری دارد. نرها در دست‌ها سیاهی بزرگ و در شاهپرهای ثانویه خط سیاه مشخصی دارند. شاهپرهای ماده‌ها در زیر بال روشن و راه‌راه‌های مشخص دارند . سینه نیز راه‌راه دارد. سر و صورت کمرنگ اما گونه‌ها تیره است. ماده‌های مسن روی شاهپرهای ثانویه (روی بال) یک خط مشخص سیاه دارند. جوان‌ها بال‌ها و دم کوتاه‌تری دارند. زیر بدن شامل گلو، سینه و شکم تا پرهای پوششی زیر دم خردلی و شاهپرهای ثانویه تیره است. (در این فرم شبیه جوجه سنقر سفید، اما در سنقر گندمزار نوک شاهپرهای اولیه (از P7 تا P10 سیاه است). در انتهای داخلی بال یک نوار تیره دیده می‌شود. رو تنه تیره با روشنی مشخص روی پرهای پوششی میانی و رامپ سفید است.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: بال‌ها دراز، باریک و کم‌عرض هستند اما دست‌ها بزرگ با 4 انگشت مشخص هستند (P8 بزرگتر از بقیه انگشت‌ها). نرها به سادگی از روی سر و گردن، پشت بدن و بیشتر پرهای پوششی کوچک و میانی خاکستری- نقره‌ای قابل شناسایی هستند. پرهای پوششی شاهپرهای اولیه و شاهپرهای ثانویه طوسی روشن هستند که روی شاهپرهای ثانویه یک خط سیاه دیده می‌شود. دست‌ها بزرگ و سیاه هستند. زیر دم (در صورت جمع بودن) 4 ط عرضی دیده می‌شود که از خط‌های دم در سنقر سفید و خاکستری پهن‌تر هستند. گلو و سینه با راه‌راه‌های قهوه‌ای کمرنگ و نازک طولی به رنگ خاکستری هستند. از زیر بال، شا‌پرهای اولیه تیره دیده می‌شوند. و یک خط سیاه در شاهپرهای ثانویه وجود دارد. پرهای پوششی روشن هستند که نقطه‌نقطه قهوه‌ای رنگ (بالای شاهپرهای اولیه) در آن دیده می‌شود. در جلوی مچ یک هلال سیاه رنگ وجود دارد.
ماده‌ها شبیه ماده سنقر سفید هستند اما شاهپرهای ثانویه تیره نیستند. در زیر بال‌ها و روی آن، نوار سیاهی در شا‌پرهای ثانویه دیده می‌شود. پرهای پوششی زیر بال نخودی رنگ است، راه‌راه‌های باریک و نازک در پوشپرهای اولیه و نقطه‌نقطه‌های قهوه‌ای شطرنجی روشن در پوشپرهای میانی و بزرگ دیده می‌شود. گلو، سینه و شکم کاملاً روشن است و در آن راه‌راه‌های منظم دیده می‌شود. پرهای پوششی دمگاه و زیر دم راه‌راه ندارند (در سنقر خاکستری راه‌راه تا زیر دم ادامه دارد). گوش‌پرها در زمینه‌ی روشن صورت کاملاً تیره دیده می‌شوند.
جوان‌ها خیلی شبیه جوان‌های سنقر سفید هستند که از طرح زیر بال و صورت قابل تمایز هستند. زیر تنه و پرهای پوششی زیر بال قهوه‌ای- زرد است. در دم چهار خط نسبتاً پهن دارد. شاهپرهای ثانویه سیاه است. برخلاف جوجه‌ی سنقر سفید ،نوک انگشتام سیاه رنگ است. رو تنه با رامپ سفید و لکه روشن روی پوشپرهای میانه، تیره است.
- شناسایی در حالت نشسته: در حالت نشسته بزرگترین شاه‌پرها را در بین سنقرهای ایران را دارد. نرها شکمی سفید با راه‌راه‌های طولی حنایی رنگ دارند. رو تنه نقره‌ای- خاکستری است که در قسمت شاهپرهای ثانویه یک لکه سیاه دیده می‌شود. طول شاهپرهای اولیه بلند است.
ماده‌ها گونه‌های تیره دارند و دور چشم‌ها سفید است. زیر بدن راه‌راه است و طوق در گردن دیده نمی‌شود. جوان‌ها از طریق طرح صورت قابل شناسایی هستند. پایین و بالای چشم‌ها سفید و گونه تیره است. طوق در آن‌ها دیده نمی‌شود. سینه قهوه‌ای- زرد است. روی سر و پشت و پهلوی گردن راه‌راه‌های مهو قهوه‌ای دیده می‌شود. چانه، سینه، سکم تا زیر دم قهوه‌ای- زرد یکدست است.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه سنقر گندمزار
بینی و پاها در تمام سنین زرد است (در نرهای مسن گاهی نارنجی- زرد). رنگ چشم در نرهای جوان خاکستری و در ماده‌ها قهوه‌ای تیره است. در نرهای جوان تا اولین پاییز رنگ چشم زرد می‌شود. چشم‌های ماده‌ها چند سال اول قهوه‌ای تیره است. در نرهای جوان تا اولین پاییز رنگ چشم زرد می‌شود. چشم‌های ماده‌ها چند سال اول قهوه‌ای است و در بالغ‌ها و مسن‌ها زرد می‌شود.
فازهای رنگی متفاوت گونه سنقر گندمزار
سنقر گندمزار فار رنگی دیگری (فاز تیره) هم دارد. در این فاز ماده‌ها و جوان‌ها قهوه‌ای کاملاً تیره و نرها خاکستری پررنگ با شاهپرهای سیاه هستند.
گونه‌های مشابه سنقر گندمزار
بیشترین شباهت را ممکن است به سنقر خاکستری و سنقر سفید داشته باشد. رنگ رامپ و پرهای پوششی روی دم، طرح زیر بال‌ها و رنگ سر و گردن می‌تواند علامت خوبی برای شناسایی باشد.
- سنقر خاکستری: بال‌ها پهن‌تر است و در انتها پهن‌تر نیز می‌شوند. (5 انگشت). در شاهپرهای ثانویه نرها خطی دیده نمی‌شود. به جز 6 شاه‌پر اول بالی، بدن یکدست خاکستری و شکم تا پوش‌رهای زیر دم سفید است و خط و نقطه‌ای در زیر بال‌ها دیده نمی‌شود. رامپ در این گونه کاملاً سفید است.
- سنقر سفید: روی شاهپرهای ثانویه نرها خطی دیده نمی‌شود. شاه‌پر اول بال (P10) خاکستری و سپس چند شاه‌پر سیاه دارد اما در سنقر گندمزار شاهپرهای سیاه از اول بال دیده می‌شوند. انتهای بال ماده‌ها در هنگام پرواز بند تیره ندارد. طرح زیر بال سنقر سفید کم خط و خال‌تر است. سفیدی دور چشم کمتر از سنقر گندمزار است. لکه‌ی سیاهی گونه‌ها تا منقار زیرین می‌رسد و خط نخودی باریکی از گلو تا پشت سر دیده می‌شود. در جوان‌ها، شاهپرهای اول تا پنجم رنگ روشن دارد اما در سنقر گندمزار سیاه رنگ هستند.
تشخیص جنسیت گونه سنقر گندمزار
ممکن است جوان‌های یک ساله خیلی به هم شبیه باشند، اما رنگ چشم آن‌ها متفاوت است. در جنس نر، خاکستری (که از اولین پاییز به بعد کم‌کم زرد می‌شود) و ماده‌ها در سال لول چشمانی قهوه‌ای تیره دارند. پس از اولین پرریزی، رنگ نرها و ماده‌ها کاملاً از هم متمایز می‌شود.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه سنقر گندمزار
Circus pygargus
Morphological characteristics: 43-47 cm length and 105-120 cm wing-span. A slender harrier with narrow long pointed wings and rather long tail. Sexes dissimilar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult male greatly similar to Hen Harrier C. cyaneus except for a single black bar on upper surface of flight-feathers and two such bars on underside and two similarly-coloured parallel bars on secondaries under wings. Rump pale grey, belly and flanks streaked with rufous. Adult female greatly similar to female of Hen Harrier and Pallid Harrier C. macrourus, showing dark brown upperparts, streaked buff-brown and white underparts and under wingcoverts, and heavily barred flight-feathers and tail, but body more slender and wings narrower and more sharply pointed than Hen Harrier; also lacks dark brown earcoverts and contrasting collar at rear side of head of female Pallid Harrier and shows one or two black bars under wings. Juvenile similar to female but underparts and under wing-coverts uniform rufous, not streaked buff-brown and white.
Biological characteristics: Prefers valleys of wide rivers, arid or moist plains, farmlands, marshes, sandy coasts, heaths, and wetlands, covered with short or patchy vegetation of herbs, grass, and scrub. Solitary or in small flocks outside breeding season. Like other harriers, quarters buoyantly low over ground when hunting, alternating flapping flight and glides with wings held in V-form. Feeds mostly on small mammals, birds, reptiles, and sometimes insects and bird eggs. Breeding starts early May to early June. Monogamous or polygamous (one male and two females). Nest a rather flat structure of twigs and reeds with lining of grass, built on ground half under scrub or herbs. Usual clutch 4-5, sometimes 3-10, short oval to semioval bluish white eggs, seldom mottled reddish brown, 32.7×41.5 mm in size. Eggs hatch after 27-40 days. Chicks, semi-altricial and nidicolous, fed bill-to-bill by female parent. Fledging period 35-40 days, but remain in nest vicinity for another 10 days.
Distribution and abundance: A scarce breeding bird in wetlands of the Urumiyeh basin, and Agh Gol (Azarbaijan), and along Harir Rud south of Sarakhs (Khorasan); a fairly common migrant recorded mainly in the west and north.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of conservation values.