گونه هما Lammergeier
نام فارسی: هما
نام علمی: Gypaetus barbatus
نام انگلیسی: Lammergeier (Bearded Vulture)
نام‌های محلی: ترکی: ساقالی قوزقون، کردی: پیروزه
زیرگونه‌های هما
پرنده هما 4 زیرگونه دارد. زیرگونه aureus در اروپا تا آسیای میانه و خاورمیانه، زیرگونه barbatus در شمال غرب آفریقا، زیرگونه meridionalis از جنوب تا شمال شرق آفریقا و شبه جزیره عربستان و زیر گونه haemachalanus در شرق آسیا پراکنش دارد.
ویژگی‌های ظاهری گونه هما
طول بدن 100 تا 115 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 266 تا 282 سانتیمتر است. دالی با بال‌های بلند، باریک و زاویه‌دار و دم بلند، لوزی شکل و تیره رنگ است. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرنده‌ی بالغ روتنه، بال‌ها و دم سیاه مایل به قهوه‌ای است که با رنگ زرد مایل به نارنجی زیر بدن و سر روشن آن در تضاد آشکار است. نقاب سیاهی در صورت دارد که به موی‌پرهای جلو آمده به شکل ریش منتهی می‌شود. پوشپرهای زیر بال‌ها از شاهپرهای پرواز تیره‌تر هستند و روی بال‌ها نقوش سفیدی به صورت رگه‌رگه دارد. در پرواز پر و بال و دم طرحی شبیه به صلیب دارند. پرنده‌ی نابالغ پر و بالی تیره‌تر و یکنواخت‌تر از بالغ‌ها دارد، موی‌پرهای ریش مانند صورتش کوتاهتر است، روتنه خاکستری مایل به نخودی، سر و گردن سیاه و زیرتنه نخودی چرک دیده می‌شود.
ویژگی‌های زیستی گونه هما
کوهستانهای مرتفع و دور افتاده -جایی که به آب دسترسی داشته باشد- را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند. معمولاً پرتگاه‌های بلند، لبه‌های پرشیب و دره‌ها که جریانات قوی هوای گرم دارد را برای بال‌بازرَوی ترجیح می‌دهد. گاهی اوقات نیز در نواحی استپی یا در تپه ماهورهای کم ارتفاع در مجاورت دشت‌ها و جنگل‌های نواحی پست دیده می‌شود. تکزی است و قلمرو بسیار وسیعی دارد.
- شکار و تغذیه: برخی مواقع برای پیدا کردن غذا به مناطق روستایی یا شهری نزدیک می‌شود. کمتر با دیگر دال‌ها برای غذا رقابت می‌کند و به طور عمده از استخوان و گوشت لاشه‌های تازه‌ی پستانداران، پرندگان و خزندگان تغذیه می‌کند. در زمانی که غذا کمیاب باشد، لاشه‌های قدیمی را نیز مورد استفاده قرار می‌دهد. معمولاً استخوان‌های کوچک را می‌بلعد و استخوان‌های بزرگ را از ارتفاع زیاد بر روی تخته سنگ‌های مسطح پرتاب می‌کند تا بشکنند و از مغز استخوان آن‌ها تغذیه کند و این کار را تا رسیدن به نتیجه بارها تکرار می‌کند. گاهی نيز از منقار برای خرد کردن استخوان‌ها استفاده می‌کند. به ندرت دیده می‌شود که با ضربات مکرر بال، منقار یا پا به جانوران مریض یا ضعیف حمله کند.
- تولید مثل: معمولاً در کوهستانهای ناهموار دارای پرتگاه در ارتفاعات بالا (1,000 تا 3,000 متری و گاهی تا 4,500 متری) فاقد یخ و برف جوجه‌آوری می‌کند. تک همسر است و آشیانه‌اش توده‌ی بزرگی از شاخه‌های کوچک همراه با استخوان‌ها است که آن را در غارهای مشرف به دره‌ها و یا فرورفتگی‌های واقع در دیواره‌های سنگی پرتگاه‌ها و در پناه برآمدگی‌ها بنا می‌کند. معمولاً 1 تا 2 تخم بیضی کوتاه، به رنگ سفید، با خال‌های قهوه‌ای و ارغوانی، گاهی به رنگ نخودی یا مایل به زرد و به ابعاد 66.1 × 85.6 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 55 تا 60 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند و در ابتدا توسط غذای نیمه هضم شده و برگردانده شده در کف آشیانه تغذیه می‌شوند. در حدود 107 تا 117 روزگی قادر به پرواز می‌شوند و آشیانه را ترک می‌کنند ولی همچنان تا مدتی پس از آن به آشیانه مراجعت می‌کنند.
زیستگاه گونه هما
این پرنده، تکزی است و در کوهستانهای مرتفع و دور افتاده به سر برده و در غارهای مشرف به دره آشیانه می‌سازد. در ایران به تعداد نسبتا اندک دیده می‌شود. زیستگاه هما اغلب محیط‌های مرتفع و کوهستانی است.
مکان‌های مهم زادآوری در ایران
هما در شمال شرق و بخش‌هایی از زاگرس (استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، کردستان، کرمانشاه، چهارمحال بختیاری، فارس و ...) زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه هما
- پراکنش در جهان: پرنده هما در گذشته‌های دور در سراسر اروپا پراکندگی داشته است اما اکنون در برخی مناطق منقرض شده است. در پروژه‌های مختلف، این گونه در کشورهای حوزه خلیج بالکان و کوهستان آلپ مجدداً معرفی شده است و در حال ازدیاد جمعیت هستند. هما در اروپا، آفریقا، شبه جزیره عربستان، خاورمیانه تا شرق آسیا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به تعداد اندک مقیم نواحی کوهستانی سراسر ایران است. در تمام مناطق کوهستانی رشته کوه‌های البرز و زاگرس پراکندگی دارد.
- پراکنش در تهران: دو بار در شهوریور ماه سال 1386 در آسمان شهر تهران در حال بال‌بازرَوی رکورد شده است (در ایا سال، تعدادی از پستانداران بزرگ در پارک ملی سرخه حصار و خجیر در شرق تهران تلف شدند که موجب جلب گونه‌های لاشه‌خواری مثل هما به این مناطق شده بود).
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه هما
بیشترین جمعیت زادآور گونه هما در شمال آفریقا، جنوب اروپا، منطقه قفقاز، خاورمیانه و در امتداد تا شرق آسیا پراکنش دارد. هما تقریباً بومی است و مهاجرت طولانی ندارد اما پرندگان جوان و نابالغ‌ها ممکن است از زیستگاه‌های زادآوری خود بسیار دور شوند.
وضعیت حفاظتی گونه هما
در فهرست پرندگان در معرض خطر انقراض ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده هما
این پرنده اغلب ساکت است اما گاهی صدایی غرغر مانند از آن شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه هما
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: بال‌ها بزرگ و پهن (در جوان‌ها و نابالغ‌ها پهن‌تر است) و در انتها گرد است. انتهاد دم در جوان‌ها گرد و نابالغ‌ها لوزی شکل است. اغلب در حال اوج‌گیری در شیب کوهستان‌ها یا بال‌بازرَوی در امتداد صخره‌ها بدون بال زدن دیده می‌شود. هنگام بال‌بازرَوی بال‌ها را صاف و کشیده نگه می‌دارد اما گاهی وسط بال کمی پایین‌تر از سطح بدن قرار می‌گیرد و در بال‌ه6ا مقعر دیده می‌شود. در بالغ‌ها سر سفید (زرد بسیار روشن) است. زیر تنه حنایی رنگ و یکدست و کاملاً متضاد با رنگ سیاه پوشپرهای و شاهپرهای پروازی است. رو تنه خاکستری- نقره‌ای براق است. نابالغ‌ها سر سیاه و بدن خاکستری دارندو زیر بال‌های آن‌ها کنتراست رنگ دیده نمی‌شود اما در قسمت مچ دست و پشت کمر یک لکه روسن دارند. در نابالغ‌ها رنگ بدن بین جوان‌ها و بالغ‌ها است اما در همه فرم‌ها تا بلوغ سیلوئت با کمی تغییر در فرم بالغ تقریباً یک شکل است. رفتار هما در شکستن و خوردن استخوان بسیار خاص است.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: زیر بدن در پرندگان نابالغ و جوان خاکستری است. سر، گردن و سینه سیاه است. زیر بال‌ها و شکم تیره است و لکه روشن در مچ دشت دیده می‌شود. رو تنه نیز تیره است اما یک لکه سفید پشت کمر دارد. پرهای پوششی روی دم از پشت کمر و دم روشن‌تر است.
در بالغ‌ها رنگ سر سفید می‌شود و نیم طوق سیاهی در سینه دیده می‌شود (طوق پیوسته و کامل نیست). در زیر بال‌ها پرهای پوششی رگه‌رگه‌های نازک سفید دارد اما ممکن است کلاً تیره دیده شوند. شاهپرهای پروازی کاملاً تیره هستند. سر و گردن، سینه و شکم تا پرهای پوششی زیر دم حنایی رنگ است. سبیل مشخصی نیز در صورت دیده می‌شود. پرهای پوششی کوچک و میانی در زیر بال سیاه است و در تضاد با رنگ شاهپرهای پروازی هستند. دم کاملاً بلند و لوزی شکل است. روی بال‌ها نقره‌ای- خاکستری و پشت کمر سیاه است.
فرمول بالی در بالغ‌ها و جوان‌ها متفاوت است. جوان‌ها بال‌های گردتری دارند (در جوان‌ها P10 کوچکتر از P6 اما در بالغ‌ها P10 بزرگتر از p6 است). انتهای دم نیز در جوان‌ها گرد است و شاهپرهای دمی وسط فقط 10 سانتیمتر از شاهپرهای کناری بلندتر هسانتد اما در بالغ‌ها 18 سانتیمتر است.
- شناسایی در حالت نشسته: در این وضعیت کاملاً غیرقابل اشتباه هستند. پاها نسبتاً کوچک و ضخیم است. نوک شاهپرهای اولیه تقریباً تا لبه‌ی دم امتداد دارند. در جوان‌های 1 ساله به بعد چشم‌ها روشن است و سبیل در آن‌ها به خوبی نمایان است (در بالغ‌ها ممکن است تا 5 سانتیمتر هم طول داشته باشد). پرندگان نابالغ بدنی قهوه‌ای رنگ دارند که گلو در آن‌ها سیاه است. در بالغ‌ها سر سفید و سبیل، لور و خط ابرویی سیاه است. رو تنه سیاه با خط‌های نقره‌ای در وسط پرها است. سر، گردن و شکم پرهای پوششی روی پاها حنایی رنگ است.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه هما
پاها خاکستری است (پرها تا نزدیک انگشت‌ها مچ پا را می‌پوشانند). منقار خاکشتری روشن است. پوشت اطراف چشم در جوان‌ها قهوه‌ای- سرخ است که در 8 ماهگی قرمز و در 2 سالگی قرمز پررنگ و در بالای 40 ماگی قرمز خونی می‌شود. رنگ چشم‌ها در جوان‌ها قهوه‌ای- زرد یا قهوه‌ای است که تا بعد از 1 سالگی زرد و در بالغ‌ها زرد کمرنگ و در مسن‌ترها زرد روشن رو به سفیدی است.
سبیل‌ها با افزایش سن رشد می‌کند. سبیل در جوجه‌هاس 3.5 ماهه (در لانه) 4 میلیمتر، در 4.5 ماهه‌ها 7 میلیمتر، در 10 تا 12 ماهه‌ها 12 میلیمتر است و در پرندگان 22 تا 24 ماهه 32 میلیمتر، در 36 ماهه‌ها 37 میلیمتر، در 42 تا 44 ماهه‌ها 43 میلیمتر و در پرندگان بالای 60 ماه 45 تا 55 میلیمتر طول دارد.
فازهای رنگی متفاوت گونه هما
این گونه فازهای رنگی متفاوت ندارد.
گونه‌های مشابه به گونه هما
هما در فرم بالغ خود گونه‌ی مشابهی ندارد. داشتن سبیل، رنگ حنایی زیر تنه و دم لوزی شکل از مشخصه‌های آن هستند که در سایر پرندگان شکاری ایران دیده نمی‌شوند اما جوان‌ها و نابالغ‌ها کمی شبیه پرندگان جوان و نابالغ گونه کرکس مصری هستند.
- کرکس مصری جوان: در فرم جوان و نابالغ ممکن است کمی شبیه پرنده نابالغ هما باشند اما بسیار کوچکتر هستند، سبیل ندارند و لختی سر آن‌ها تا پشت سر ادامه دارد. تعداد انگشتان در کرکس مصری و در هما عدد است.
تشخیص جنسیت گونه هما
دو جنس نر و ماده در تمام فرم‌ها به هم شبیه هستند . تشخیص جنسیت در طبیعت از روی شکل ظاهری امکان‌پذیر نیست (البته در زیرگونه meridionalis که در آفریقا پراکنش دارد، هنگام پرواز بال ماده‌ها در قسمت بین بدن و انگشتان کمی پهن‌تر است).
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه هما
Gypaetus barbatus
Morphological characteristics: 100-115 cm length and 266-282 cm wingspan. A large bird with long, narrow, and angular wings and long, dark, diamondshaped tail. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult brown-black on upperparts, wings, and tail, contrasting with glowing orangeyellow underparts and yellow-white head. Eyes surrounded by black mask, with bristles extending forward to form a beard below bill. Under wing-coverts more intensely black than flight-feathers and white stripes on upperwing. Juvenile darker and more uniform than adult, with black head, shorter beard-like bristles, and grey-brown underparts.
Biological characteristics: Prefers remote highlands and mountains with access to freshwater, provided with steep cliffs or ridges for breeding, alternated by warm valleys and plains generating strong thermals to soar effortlessly. Ventures into lowland parkland and steppe to obtain food, and may enter villages or towns. Mainly solitary, occupying a large territory. Rarely competes with other vultures for food, feeding on bones and leftover scraps of mammals, birds, and reptiles. If food scarce, will scavenge older carcasses. Usually swallows small bones whole, but big bones may be smashed by dropping from height until marrow exposed. Sometimes uses beak to hammer bones. Rarely attacks ill animals with beatings of wings, rarely if ever with beak or feet. Monogamous. Usually breeds at high altitude (1000-3000 m; up to 4500 m) in areas free of ice and snow. Large nest consists of sticks and bones piled up in caves, cliff-holes, or on sheltered ledge facing valleys. Usual clutch 1-2 oval, white or yellow-buff eggs, with purple and brown spots, 85.6 × 66.1mm in size. Eggs hatch after 55-60 days. Chicks, semi-altricial and nidicolous, are fed by regurgitation. Able to fly and leave nest after 107-117 days but still return for some more time.
Distribution and abundance: A scarce but widespread resident in all areas with high mountains throughout Iran.
Conservation status: Listed as threatened species in Iran, and is of conservaiton values.