گونه سارگپه جنگلی European Honey Buzzard

نام فارسی: سارگپه جنگلی
نام علمی: Pernis apivorus
نام انگلیسی: European Honey Buzzard
نام‌های محلی: ترکی: میشه ساری، کردی: باشووی لیره‌واران، گیلانی: الوغ

زیرگونه‌های سارگپه جنگلی

سارگپه جنگلی زیرگونه‌های متفاوتی ندارد.

ویژگی‌های ظاهری گونه سارگپه جنگلی

طول بدن 52 تا 60 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 135 تا 150 سانتیمتر است. تا حدی شبیه به سارگپه معمولی است ولی نسبت به آن اندکی بزرگ‌تر است و بال‌های به نسبت بلندتر با قاعده باریک‌تر، سر کوچک‌تر، گردن بلندتر و دم بلندتر به اندازه عرض بال‌ها دارد. لکه تیره بیضی یا مستطیل شکل در مچ بال‌ها و سه نوار تیره نیز در دم (شامل دو نوار نزدیک به هم در قاعده و یک نوار پهن‌تر انتهایی) دارد. در ریخت‌های متنوعی از روشن تا تیره دیده ‌می‌شود. جنس‌های نر و ماده تا حدی همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده نر بالغ، سر خاکستری مایل به آبی دارد. چشم‌ها زرد و منقار خاکستری است. روتنه قهوه‌ای مایل به خاکستری و نوک شاه‌پرهای اولیه و حاشیه بال‌ها سیاه است. زیرتنه نیز روشن با خطوط سیاه رنگ دیده ‌می‌شود. در پرنده ماده بالغ، سر قهوه‌ای‌تر، روتنه قهوه‌ای تیره و خطوط سیاه رنگ بدن، زیر بال‌ها و دم واضح‌تر دیده ‌می‌شود. در پرنده نابالغ رنگ پر و بال متنوع و نسبت به بالغ‌ها تیرگی حاشیه بال‌ها گسترش بیشتری یافته است، سطح زیر شاه‌پرهای پرواز و دم، خطوط بیشتری دارد، چشم‌ها تیره و قاعده نیم‌نوک بالایی نیز به رنگ زرد است.

ویژگی‌های زیستی گونه سارگپه جنگلی

در زیستگاه‌های جنگلی به نسبت باز، همچنین چشم‌اندازهای توام شامل درختان پراکنده، چمنزار و تالاب‌های کوچک به سر می‌برد.
- پرواز: پروازی قوی با بالزدن‌های آرام دارد و با بال‌های باز اوج می‌گیرد. به خوبی روی زمین در نواحی جنگلی قدم می‌زند و زمین را برای یافتن لانه، لارو و شفیره زنبورهای وحشی حفر می‌کند.
- تغذیه: از خزندگان، دوزیستان، جوجه پرندگان کوچک و کرم‌های خاکی و بعضی از میوه‌ها تغذیه می‌کند.
- آشیانه و تولیدمثل: جوجه‌آوری از اواسط خرداد در درختزارهایی با درختان بلند آغاز ‌می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش توده‌ای از شاخه‌های کوچک است که روی درختان بنا می‌کند و درونش را با ساقه‌های نازک و برگ‌های سبز می‌پوشاند. گاهی نیز آشیانه قدیمی سایر پرندگان را بازسازی و ترمیم و از آن استفاده می‌کند. معمولاً 2 تخم، گاهی یک یا سه تخم بیضی کوتاه، صاف، سفید تا نخودی مایل به کرم، با خال‌هایی به رنگ بلوطی تا قهوه‌ای مایل به قرمز و به ابعاد 41.1 ×50.8 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 30 تا 35 روز طول می‌کشد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در حدود 40 تا 44 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی تا حدود 56 روزگی همچنان در اطراف آشیانه باقی می‌مانند.

زیستگاه گونه سارگپه جنگلی

این پرنده اغلب در حاشیه جنگل‌ها یا نواحی باز وسط جنگل‌ها، بخصوص درختان برگ ریز به سر می‌برد، اما در زمان مهاجرت در زیستگاه‌های متفاوت دیگر مانند مناطق خشک بیابانی و نزدیکی سواحل نیز دیده می‌شود. در ایران اغلب به صورت مهاجر عبوری در شمال و غرب ایران به وفور دیده ‌می‌شود.

مکان‌های مهم زادآوری گونه سارگپه جنگلی در ایران

سارگپه جنگلی در شمال استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و استان‌های اردبیل، گیلان، مازندران و گلستان زادآوری دارد.

دریافت مشاوره تخصصی رایگان

پراکندگی گونه سارگپه جنگلی

- پراکنش در جهان: سارگپه جنگلی در سراسر اروپا پراکنش دارد اما در سواحل غربی جمعیت بسیار کمی دارد. همچنین در آسیای میانه و خاورمیانه تا آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: در جنگل‌های نواحی جنوبی دریای کاسپین به صورت تابستان‌گذران دیده ‌می‌شود و احتمالاً در همین نواحی جوجه‌آوری می‌کند. همچنین گزارش‌هایی مبنی بر مشاهده این پرنده در اطراف تهران، طبس و حوالی رود دز وجود دارد. تابستان‌ها از شمال‌غرب تا جنگل‌ها و حاشیه‌ی جنوبی دریای مازندران و از غرب تا استان گلستان پراکنش دارد. این گونه به صورت مهاجر عبوری در بسیاری از مناطق ایران به جز مناطق جنوب شرقی ایران پراکندگی دارد.

- پراکنش در تهران: این گونه، مهاجر عبوری شهر تهران است و تا کنون چندبار در آسمان رکورد شده است.

مهاجرت سالیانه گونه سارگپه جنگلی (کوچ)

سارگپه جنگلی در مناطق وسیعی از اروپا تا شمال آسیا و ایران زادآوری دارد و در پاییز و زمستان به آفریقا مهاجرت می‌کند.

وضعیت حفاظتی گونه سارگپه جنگلی

در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.

صدای پرنده سارگپه جنگلی

صدای این پرنده آهنگین است و در پرنده نر، در پرواز معمولی، صدایی شبیه «پوی هو» و در ماده «پیاه» شنیده ‌می‌شود.

گونه سارگپه جنگلی نر

روش‌های شناسایی گونه سارگپه جنگلی

- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: پرواز آرام و بال زدن‌ها عمیق است. پروازش بسیار شبیه سارگپه‌هاست (Buteo spp.) اما کمی هم به عقاب پرپا، کرکس مصری و جغد تالابی Asio flammeus شباهت دارد. هنگام بال‌بازرَوی بال‌ها کاملاً صاف نیستند و کمی طاقی شکل دیده می‌شوند اما هنگام اوج‌گیری نوک بال‌ها کمی به سمت بالا متمایل می‌شود. در فرم بالغ، بدن سارگپه جنگلی نسبت به بال‌ها کوچک‌تر از سارگپه استپی است و در جوان‌ها بال‌ها کوچک‌تر (خیلی کم) از سارگپه استپی است. بال‌ها در محل اتصال به بدن باریک می‌شوند به ویژه در جوان‌ها و انتهای بال‌ها کاملاً گرد است. دم بلند تر از سارگپه‌ها است و در هنگامی که آن را باز مشاهده می‌کنید خیلی گردتر به نظر می‌رسد. سر و منقار مشخصاً کوچک و باریک هستند (شکل سر و منقار در سیلوئت شبیه کبوتر یا کوکو Cuculus canorus  است. از فاصله دور اگر طرح زیر بال قابل مشاهده نباشد شبیه سایر سارگپه‌هاست. نرها در پشت خاکستری و پرهای پوششی روی دم روشن است. در ماده‌ها و جوان‌ها داخل دست روشن است. باید دقت داشت که سیلوئت جوان‌ها و بالغ‌ها با هم تفاوت دارد.

- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: بهترین راه شناسایی، دقت به طرح زیر بال‌ها و دم است. نرهای بالغ انگشتانی سیاه دارند و خطوط روی شاه‌پرها نزدیک به پرهای پوششی است. در لبه بال یک نوار تیره پهن دیده می‌شود. در دم نیز 2 بند نزدیک بدن وجود دارد. یک قسمت روشن و در انتها یک نوار پهن تیره دیده می‌شود. به جز فرم روشن، در پرهای پوششی زیر بال نقطه‌نقطه‌های بزرگ دیده می‌شود که این ناحیه را تیره نشان می‌دهد. لکه تیره مچ تخم‌مرغی شکل اسن (در سارگپه‌ها Buteo spp. این لکه گرد است). منقار و بینی خاکستری و چشم‌ها زرد هستند. جوان‌ها بسیار شبیه به سایر سارگپه‌ها هستند اما از نمای زیر بال داخل دست (پایه‌ی شاه‌پرهای اولیه) راه‌راه وجود دارد. در شاه‌پرهای ثانویه نیز راه‌راه مشخص، ضخیم و فاصله‎دار وجود دارد (در سایر سارگپه‌ها دست‌ها کاملاً روشن دیده می‌شود و شاه‌پرهای ثانویه راه‌راه‌های محو و به هم فشرده و نازک دارند). پرهای پوششی بزرگ در زیر بال روشن است و یک خط را در زیر بال تشکیل می‌دهد. در دم از نمای زیر 3 یا 4 خط پهن فاصله‌دار و جود دارد. در فاز روشن، پرهای پوششی اولیه و بزرگ کاملاً روشن و در پرهای پوششی میانی  نقطه‌نقطه وجود دارد. برخی جوان‌ها ممکن است سری روشن مانند سایر سارگپه‌ها داشته باشنند. چشم‌ها تیره هستند، منقار در پایه زرد و نوک منقار سیاه است.

- شناسایی در حالت نشسته: سارگپه جنگلی خیلی مخفی کار است و معمولاً نمی‌توان به سادگی آن را در حالت نشسته در محیط باز مشاهده کرد. شکل کلی بدن شبیه سارگپه استپی اما فرم سر و منقار متفاوت است. سر کوچک و لاغر و منقاری نازن شبیه کبوتر یا کوکو دارد. بالغ‌ها چشمانی زرد و بینی تیره دارند که در بین سارگپه‌های ایران خاص است.

بخش‌های بدون پر (لخت) گونه سارگپه جنگلی

پاها در تمام سنین زرد هستند. بالغ‌ها منقار سیاه، بینی خاکستری و چشمانی به رنگ زرد براق دارند. رنگ چشم نرها معمولاً کمی به نارنجی متمایل است. در جوان‌ها بینی زرد، قاعده منقار زرد و جلوی آن سیاه و رنگ چشم‌ها قهوه‌ای است.

فازهای رنگی متفاوت گونه سارگپه جنگلی

سارگپه جنگلی 3 فاز رنگی مختلف دارد.
- تیره: در فاز تیره، سینه‌ها و پرهای پوششی زیر بال قهوه‌ای تیره است و از دور سیاه دیده می‌شود. این فاز رنگی بیشتر در جوان‌ها دیده می‌شود و در بالغ‌ها کم‌تر است. در برخی دیگر (به ویژه در بالغ‌های مسن و گاهی جوان) راه‌راه شاه‌پرهای نسبت به فاز معمولی خیلی پهن است و راه‌راه‌های پهن در سینه و پهلو دارند.
- معمولی: گروه دوم فاز معمولی است که شامل اکثر سارگپه‌های جنگلی است.
- روشن: فاز دیگر، فاز روشن است. پرندگان این فاز بسیار شبیه سارگپه‌ها هستند و زیر بال بسیار روشن است (منقار و ماسک دور چشم علامت خوبی برای شناسایی است).

گونه‌های مشابه سارگپه جنگلی

ممکن است با پرندگان شکاری هم اندازه‌ی خود اشتباه گرفته شود اما شکل و فرم سر و منقار همچنین طرح زیر بال‌ها به شناسایی آن کمک می‌کند.
- سارگپه استپی: زیر بال‌ها رگه‌رگه‌های نازک، کم‌رنگ و فشرده دارد. داخل دست‌ها راه‌راه وجود ندارد. رنگ سینه و شکم متفاوت است. طرح و رنگ دم نیز متفاوت از سارگپه جنگلی است.
- عقاب مارخور: اغلب زیر بال‌ها روشن با راه‌راه‌های مشخص است و در قسمت مچ بال لکه تیره وجود ندارد. در همگام پرواز روی بدن پرهای پوششی شاه‌پرها روشن و شاه‌پرها تیره دیده می‌شوند. انگشت‌ها بلندتر است. دست‌ها مشخصاً از سارگپه جنگلی پهن‌تر و بزرگ‌تر هستند.
- کورکور سیاه: اغلب تیره دیده می‌شود، بال‌هایی دراز و مستطیل شکل دارد. در زیر بال‌ها و دم راه‌راه‌های نازک دیده می‌شود. دم راه‌راه عرضی پررنگ مانند سارگپه جنگلی را ندارد. همچنین لبه بال‌ها نوار تیره دیده نمی‌شود. دم دوشاخه است.
- سارگپه جنگلی تاجدار: بال‌ها پهن‌تر، دست‌ها بزرگ‌تر و انگشت‌ها باریک و درازتر هستند (6 عدد انگشت). 4 تا 5 نوار پهن تیره در شاه‌پرها وجود دارد (در سارگپه جنگلی 3 نوار وجود دارد). رنگ چشم نرهای بالغ تیره است که در سارگپه جنگلی زرد است. پراکنش جغرافیایی نیز به تشخیص آن کمک می‌کند. سارگپه جنگلی تاجدار در جنوب و جنوب شرق ایران پراکنش دارد.

تشخیص جنسیت گونه سارگپه جنگلی

جنس نر و ماده تقریباً به هم شبیه هستند و جثه‌ی آن‌ها تقریباً هم‌اندازه است. نرها در پرواز بال باریک‌تری، دم باریک‌تر و در کل جثه‌ی لاغرتری دارند. امکان تشخیص جنسیت جوان‌ها در طبیعت امکان‌پذیر نیست.

سایر اعضای این خانواده را بشناسیم

راسته عقاب سانان

• خانواده قوشیان

طبقه‌بندی گونه سارگپه جنگلی

Pernis apivorus

Morphological characteristics: 52-60 cm length and 135-150 cm wing-span. Fairly similar to Common Buzzard Buteo buteo, but with slightly larger, longer, and narrower tail, smaller head, longer neck, longer wings with narrower base, dark oval or rectangular carpal patches on wings and 2-3 dark bands on tail, 1-2 of them close together at base and one wider at the end. Occurs in various morphs from pale to dark. Sexes dissimilar with no seasonal variation. Adult male with grey crown and side of head, yellow-orange to red eye, blue-grey bill-base, grey-brown upperparts, cream-white underparts and under wing-coverts with rufous to black bars or these more or less entirely rufous to brown, and pale grey undersurface of flight-feathers and tail with single broad brown bar along feather-tips and single bar near base. Adult female as male but with darker brown upperparts and browner head. Black stripes on body, underwing, and tail more conspicuous. Juvenile highly variable, head and underparts varying from white over rufous to dark brown; eye brown, bill-base yellow, wing-tips more extensively dark, and undersurface of flightfeathers and tail more densely barred.
Biological characteristics: Prefers rather open forests, parkland, as well as meadows, small wetlands, and other landscapes with scattered trees. Flight powerful with slow wing-beats, soaring with wings fully stretched. Main prey wasps and wild bees, observing direction of flight of these from branch to find nest, then walks to nest and digs in soil to reach it, foraging mainly on larvae and pupae in honey-combs. When wasps and bees scarce, feeds on chicks eggs, reptiles, amphibians, earthworms as well as some fruit. Breeding starts early June. Monogamous. Nest a shallow cup of small twigs and green leaves on branch of forest-tree, shaded by canopy. Sometimes uses old nests of other birds. Usual cutch 2, sometimes 1-3, short oval white to cream-buff eggs mottled with chestnut to reddish brown, 50.8×41.1 mm in size. Eggs hatch after 30-35 days. Chicks, semi-altricial and nidicolous, fed bill-to-bill by female parent or occasionally by male. Fledging period 40-44 days, but remain in nest vicinity for 56 days.
Distribution and abundance: A scarce and inconspicuous summer visitor to the south Caspian forest, probably breeding in this area. On migration, also recorded in Tehran, north of Tabas, and around Dez river.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of conservation values.