گونه عقاب خالدار کوچک Lesser Spotted Eagle
نام فارسی: عقاب خالدار کوچک (عقاب جنگلی)
نام علمی: Aquila pomarina
نام انگلیسی: Lesser Spotted Eagle
نام‌های محلی: ترکی:کیچیک خالی قارتال، کردی: هه‌لوی خالخالی بچووک
زیرگونههای عقاب خالدار کوچک
عقاب خالدار کوچک 2 زیرگونه دارد. زیرگونه pomarina که در اروپا، منطقه قفقاز، ترکیه و ایران زادآوری دارد و در زمستان‌ها به آفریقا مهاجرت می‌کند و زیرگونه hastata که در هندوستان پراکنش دارد و بومی است.
ویژگی‌های ظاهری گونه عقاب خالدار کوچک
طول بدن 60 تا 65 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 134 تا 159 سانتیمتر است. عقابی متوسط‌جثه با بدن قهوه‌ای تیره است و شباهت زیادی به عقاب خالدار بزرگ دارد و شواهدی از آمیختگی این دو گونه در دست است. نر و ماده همشکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرنده بالغ روتنه قهوه‌ای تیره دارد و لکه سفید مشخصی در قاعده شاهپرهای اولیه روی بال‌ها دیده می‌شود. بر خلاف عقاب خالدار بزرگ شاهپر اولیه شماره هفت، بسیار کوچک است، پوشپرهای زیر بال‌ها روشن‌تر از شاهپرهای اولیه و ثانویه به نظر می‌رسد و دو لکه سفید در قاعده شاهپرهای اولیه دارد. معمولاً روی پوشپرهای دم، لکه سفید مشخصی دیده می‌شود. پرنده نابالغ بدن قهوه‌ای تیره دارد، سر رنگ پریده‌تر و اغلب همراه با لکه بزرگی به رنگ نارنجی قهوه‌ای در پس سر دیده می‌شود. همچنین در سطح پشتی، خال‌های سفید کوچکتر و کمتری نسبت به نابالغ عقاب خالدار بزرگ دارد.
ویژگی‌های زیستی گونه عقاب خالدار کوچک
جنگل‌ها، درختزارهای وسیع، مناطق پُردرخت در مجاورت علفزارهای باز، علفزارهای مردابی، دشت‌های سیلابی و تالاب‌ها را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند. نسبت به عقاب خالدار بزرگ وابستگی کمتری به زیستگاه‌های حاشیه پیکره‌های آبی دارد. به تنهایی یا در دسته‌های کوچک و در زمان مهاجرت در دسته‌های متوسط دیده می‌شود.
- پرواز و شکار: نسبت به عقاب‌های دیگر سریع‌تر پرواز می‌کند و سبک‌بال‌تر از عقاب خالدار بزرگ است. در زمان پرواز یا از محل نشیمنگاه روی درخت، طعمه خود را جستجو می‌کند و با یک شیرجه سریع به آن حمله‌ور می‌شود. گاهی نیز روی زمین کمین می‌کند. به طور عمده از پستانداران کوچک، پرندگان، خزندگان، دوزیستان، ماهی‌ها و تا حدودی از حشرات بزرگ تغذیه می‌کند.
- تولیدمثل: جوجه‌آوری از اواسط فروردین تا اواخر اردیبهشت در درختزارها، حاشیه جنگل‌ها و به ندرت در نزدیکی آب آغاز می‌شود. تک همسر است. آشیانه‌اش توده‌ای از ساقه‌ها و شاخه‌های درختان است که آن را روی درختان بزرگ بنا می‌کند و درونش را با علوفه و برگ می‌پوشاند. اغلب آشیانه سال‌های قبل را بازسازی و ترمیم می‌کند و هر سال مواد جدیدی به آن‌ها می‌افزاید. معمولاً 2 و گاهی 1 تا 3 تخم نیمه بیضی کوتاه، به رنگ سفید، با خال‌های قهوه‌ای مایل به قرمز و خاکستری و به ابعاد 50.8 × 62.9 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 38 تا 45 روز به طول می‌انجامد. معمولاً اولین جوجه‌ای که سر از تخم در می‌آورد نسبت به دیگر تخم‌ها رفتار تهاجمی دارد و آن‌ها را به حاشیه آشیانه رانده تا سرد و فاسد شوند و یا آن‌ها را از آشیانه به بیرون می‌اندازد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. معمولاً جوجه بزرگتر جوجه‌های کوچکتر را تحمل نکرده و سرانجام آن‌ها را می‌کشد، در حدود 50 تا 55 روزگی آشیانه را ترک می‌کند ولی تا حدود 20 روز پس از آن همچنان در نزدیکی آشیانه باقی می‌ماند.
زیستگاه گونه عقاب خالدار کوچک
این پرنده اغلب در نزدیکی آب و بیشتر در مناطق پُردرخت و دور افتاده با فضای باز به سر برده و روی درخت‌ها آشیانه می‌سازد. در ایران، تابستان‌ها در نواحی دریای کاسپین و به صورت مهاجر عبوری در شمال و غرب دیده می‌شود. عقاب خالدار کوچک اغلب در نزدیکی آب و در مناطق کم‌ارتفاع جنگل‌های خزان‌پذیر زیست می‌کند. در هنگام مهاجرت در زیستگاه‌های متفاوتی دیده می‌شود.
مکان‌های مهم زادآوری در ایران
عقاب خالدار کوچد در حاسیه دریاس مازندران زادآوری دارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه عقاب خالدار کوچک
- پراکنش در جهان: عقاب خالدار کوچک در مرکز و شمال ارپا، منطقه قفقاز، کشورهای خاورمیانه و آفریقا پراکنش دارد.
- پراکنش در ایران: به طور منظم در جنگل‌های خزری تابستان‌گذرانی و احتمالاً جوجه‌آوری می‌کند و به ندرت در زمان مهاجرت در خارج از این ناحیه دیده می‌شود. در تابستان در نواحی حاشیه دریای مازندران پراکنش دارد اما هنگام مهاجرت ممکن است در مناطق دیگر ایران نیز مشاهده شود.
- پراکنش در تهران: چند نوبت در آسمان شهر تهران در حال بال‌بازرَوی رکورد شده است اما به داخل شهر وارد نمیشود.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه عقاب خالدار کوچک
بیشترین جمعیت زادآور این گونه در مرکز اروپا تا اطراف دریای سیاه و شمال ایران (حاشیه جنوب غرب تا جنوب شرقی دریای کاسپین) پراکندگی دارد. عقاب خالدار کوچک در پاییز و زمستان به ماطق جنوبی تا آفریقا مهاجرت می‌کند.
وضعیت حفاظتی گونه عقاب خالدار کوچک
در فهرست پرندگان حمایت شده ایران قرار دارد و دارای ارزش حفاظتی است.
صدای پرنده عقاب خالدار کوچک
صدای این پرنده تکرار حدوداً ده بار «کی ییپ- کی ییپ- کی ییپ» است.
روش‌های شناسایی گونه عقاب خالدار کوچک
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: بال‌زدن‌ها سبک‌تر و سریع‌تر از عقاب خالدار بزرگ و شبیه سارگپه‌هاست. هنگام اوج‌گیری (soaring) از نمای روبرو بازوها هم‌سطح بدن اما دست‌ها کمی به سمت پایین متمایل است. هنگام بال‌بازرَوی، بال‌ها کمی خمیده به سمت پایین هستند. بالغ‌های مسن بسیار شبیه عقاب خالدار بزرگ و عقاب استپی می‌شوند اما نوع بال‌زدن و طرح زیر بال کمی متفاوت است. دو رنگ بودن زیر بال‌ها و وجود دو هلال روشن در مچ دست علامت خوبی برای تمایز از عاقب خالدار بزرگ است. تناسب اندام و نداشتن راه‌راه در شاهپرهای بالی و دم از علامت‌‌های تمایز از عقاب استپی است. پراکنش این سه گونه ممکن است در بسیاری مناطق با هم هم‌پوشانی داشته باشد.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: نابالغ‌ها راه‌راه محوی در شاهپرها دارند اما دیدن آن‌ها دشوار است. بالغ‌ها در زیر بال در قسمت مچ دست دو لکه هلالی روشن دارند (بهترین علامت برای شناسایی از عقاب‌های مشابه، مانند عقاب خالدار بزگ و عقاب استپی است). دو رنگ بودن زیر بال‌ها (قهوه‌ای تیره پوش‌پرها و سیاه یا خاکستری بودن شاهپرهای بال) برای تشخیص از سایرین خیلی قابل اعتماد نیست. در روی بدن در امتداد شاهپرهای اولیه کمی رنگ روشن دیده می‌شود، این علامت کمی کم‌رنگ‌تر در عقاب خالدار بزرگ هم وجود دارد. پرهای پوششی روی دم به شکل U و به رنگ نخودی کاملاً نمایان هستند. در جوان‌ها و مسن‌ها در زیر بال، پرهای پوششی بزگ کمی روشن و مانند یک خط کمرنگ دیده می‌شوند.
- شناسایی در حالت نشسته: پاها بلند است ولی نه به اندازه عقاب استپی. هنگام استرحت معمولاً راست یا قوزکرده می‌نشیند. جوان‌ها رنگ شکلاتی روشن و پشت سر یک لکه زرد دارند. در جوجه عقاب خالدار بزرگ خط‌خط‌های ریز زرد وجود دارد. در حاشیه پرهای پوششی نقاط کرم‌رنگی وجود دارد که یک خط را تشکیل می‌دهند. در سینه، شکم و پرهای پوششی پاها خط‌خط‌های زرد نازک وجود دارد. شناسایی بالغ‌ها و مشن‌ها از عقاب خالدار بزرگ کمی مشکل است و علامت مورد اتکا، رنگ روشن چشم در عقاب خالدار کوچک است. حفره بینی در عقاب خالدار کوچک و عقابل خالدار بزرگ تقریباً گرد اما در عقاب استپی بیضی است.
بخشهای بدون پر (لخت) گونه عقاب خالدار کوچک
پاها و بینی در تمام سنین زرد است. حفره بینی گرد است. پاها بلند و روی آن را تا نزدیکی پنجه‌ها کرک و پر پوشانده است. پرهای پوششی روی پا نامرتب و شلخته است. رنگ چشم در جوان‌ها قهوه‌ای- خاکستری تیره و در بالغ‌ها زرد- قهوه‌ای روشن، کهربایی یا زرد است (رنگ چشم عقاب خالدار بزرگ همیشه تیره‌تر است). اگر مردمک چشم در بالغ‌ها به خوبی نمایان باشد، عقاب خالدر کوچک است زیر چشم‌های عقاب خالدار بزرگ کاملاً تیره است بنابراین مردمک ناواضح است.
فازهای رنگی متفاوت گونه عقاب خالدار کوچک
این عقاب در ایران فازهای رنگی متفاوتی ندارد اما برخی جوان‌ها در انتهای پرهای پوششی بزرگ زیر بال رنگ سفیدی دارند که یک خط را زیر بال تشکیل می‌دهد و ممکن است برای افراد مبتدی در پرنده‌نگری، با جوجه عقاب استپی اشتباه شود البته فرم بال‌ها، تعداد انگشتان و اندازه‌ی آن کاملاً این دو را از هم متمایز می‌کند.
گونه‌های مشابه عقاب خالدار کوچک
بیشتر اوقات تشخیص آن از عقاب خالدار بزرگ و عقاب استپی سخت است.
- عقاب خالدار بزرگ: از فاصبه دور، بالغ‌ها بسیار تیره‌تر از عقاب خالدار کوچک هستند و در هنگام پرواز لکه روشن در پایه شاهپرهای اولیه دیده می‌شود، این لکه از روی بال‌ها بهتر دیده می‌شود. از نمای زیر، قسمت مچ دست تیره است که به سمت پایه شاهپرهای اولیه یک هلال روشن دیده می‌شود. البته در نابالغ‌ها دو هلال دیده می‌شود که شبیه فرم بالغ عقاب خالدار کوچک است. جوان‌ها و نابالغ‌ها نیز تیره‌تر از عقاب خالدار کوچک هستند و خال‌های سفید روی بدن درشت است که در هنگام پرواز، این خال‌ها خط روشن پررنگ‌تری را ایجاد می‌کنند. از فاصله نزدیک فرم سر و منقار یزرگ و قوی است.
- عقاب استپی: فرم بالغ‌های مسن ممکن است شبیه عقاب خالدار کوچک باشند اما عقاب استپی در شاهپرهای بالی خود راه‌راه‌های خاکستری پهن‌تر و مشخص‌تر دارد (به راحتی قابل شمردن هستند). در انتهای لبه داخلی بال‌ها نیز یک بند تیره مشخص وجود دارد (تیره‌تر و مشخص‌تر از عقاب خالدار کوچک و بزرگ). بال‌ها به ویژه در قسمت بازو بزرگتر و کاملاً پهن‌تر هستندو بال‌ها در شکل هندسی مسطتیل می‌گنجند و انگشت‌ها بلندتر و عمیق‌تر است. تعداد انگشت‌ها 7 عدد است.
تشخیص جنسیت گونه عقاب خالدار کوچک
نر و ماده شبیه هم هستند. اگر هر دو جنس در کنار هم نباشند تشخیص جنسیت آن‌ها بسیار دشوار است. در صورتی که کنار هم باشند، نرها کمی کوچک‌ترند، بال‌های باریک‌تری دارند ولی سر کاملاٌ بزرگتر از ماده‌هاست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه عقاب خالدار کوچک
Aquila pomarina
Morphological characteristics: 60-65 cm length and 134-159 cm wingspan. A medium-sized eagle with brown plumage, closely similar to Greater Spotted Eagle A. clanga, and there is some reports of hybridization between the two species. Sexes similar with no seasonal variation. Adult has brown body and upper and under wing-coverts, contrasting slightly with blacker flight-feathers in good light and usually with a small but distinct white patch on basal part of inner primaries; also, often shows a narrow white rump patch. Differs from Greater Spotted Eagle by wing-coverts being paler than flight-feathers (opposite in Greater), and six rather than seven primaries projecting as separate fingers. Juvenile like adult, but greater and sometimes median upper wing-coverts each with white spot on tip (as juvenile Greater Spotted, but spots usually smaller and more restricted in number); also shows a rusty-yellow patch on nape, sometimes hard to observe.
Biological characteristics: Prefers marshy forests, extensive woodlands near open grassland, damp meadows, floodplains, and wetlands. Compared with Greater Spotted Eagle, less dependent on water. Usually solitary or in pairs, but occurs in medium-sized flocks on migration. Flight more rapid than other eagles, and wing-beats lighter than Greater Spotted Eagle. Searches for food from perch or while soaring, suddenly swooping to catch prey. Feeds mainly on small mammals, birds, reptiles, amphibians, fishes, and to some extent on large insects. Breeding starts early April to mid-May in woodlands or forest border. Monogamous. Nest a massive structure of branches and twigs, lined with dry grass and leaves, built on large trees and used for several years, with new material added every year. Usual clutch 2, sometimes 1-3, short semi-oval white eggs mottled variably with reddish brown and grey, 62.9×50.8 mm in size. Eggs hatch after 38-45 days. Usually 1st-hatched young very aggressive towards later-hatched sibling(s), expelling them to nest-rim where they fall off, chill, or die from starvation. Chicks, semi-altricial and nidicolous, cared for and fed by female parent. 1st-hatched juvenile, intolerant of other chicks, destroys them and leaves nest after 50-55 days, remaining in nest vicinity for another 20 days.
Distribution and abundance: A regular summer visitor in small numbers to the Caspian forests and probably breeds there. Rarely seen out of this area on migration.
Conservation status: Listed in protected species of Iran and is of conservation values.