گونه عقاب خالدار بزرگ Greater Spotted Eagle
نام فارسی: عقاب خالدار بزرگ (عقاب تالابی)
نام علمی: Aquila clanga
نام انگلیسی: Greater Spotted Eagle
نام‌های محلی: ترکی: خالی قارتال، کردی: هه‌لوی زه‌لان، گیلانی: خوخارعقاب، سیستانی: بهَ رو
زیرگونه‌های عقاب خالدار بزرگ
عقاب خالدار بزرگ (یا عقاب تالابی) 2 زیرگونه متفاوت دارد. زیرگونه clanga و filvescens که هر دو در ایران قابل مشاهده هستند.
ویژگی‌های ظاهری گونه عقاب خالدار بزرگ
طول بدن 65 تا 72 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 155 تا 182 سانتیمتر است. عقابی متوسط‌جثه که شباهت زیادی به عقاب خالدار کوچک دارد و شواهدی از آمیختگی دو گونه وجود دارد. نر و ماده همشکل (ماده اندکی بزرگتر) و فاقد تغییرات فصلی هستند. در پرنده بالغ، روتنه قهوه‌ای تیره است. شاه‌پرهای اولیه و ثانویه تیره‌تر از پوش‌پرهای روی بال‌ها و در سطح شکمی روشن‌تر از پوش‌پرهای زیر بال‌ها دیده می‌شوند. همچنین در پوش‌پرهای روی دم و در قاعده شاه‌پرهای اولیه در زیر بال‌ها لکه سفیدی وجود دارد. هفت شاه‌پر اولیه در نوک بال، شبیه انگشتانی جدا از هم به نظر می‌آیند. در پرنده نابالغ بدن قهوه‌ای تیره است و خال‌های سفید مشخصی در روتنه دارد که به شکل نوارهای سفیدی در روی بال‌ها گسترش یافته است.
ویژگی‌های زیستی گونه عقاب خالدار بزرگ
به زیستگاه‌های حاشیه پیکره‌های آبی وابستگی دارد و اغلب در درختزارهای اطراف تالاب‌ها، رودخانه‌های وسیع و دریاچه‌های آب شیرین بسر می‌برد.
- پرواز و شکار: پروازی قوی با بال‌زدن‌های به نسبت سنگین دارد. در زمان پرواز یا از محل نشستن روی درخت طعمه خود را جستجو کرده و با یک شیرجه سریع به آن حمله‌ور می‌شود. بیشتر از پستانداران کوچک، پرندگان، خزندگان، دوزیستان، ماهی‌ها و تا حدودی حشرات بزرگ تغذیه می‌کند.
- تولید مثل: جوجه‌آوری از اواسط فروردین تا اواسط اردیبهشت در دره‌های دارای درخت و یا درختزارهای اطراف پیکره‌های آبی آغاز می‌شود. تک همسر است و آشیانه‌اش توده‌ای کوچک و کم‌عمق متشکل از شاخه‌ها و سرشاخه‌ها است که آن را روی درختان بنا می‌کند و درونش را با کمی علوفه و برگ می‌پوشاند. اغلب آشیانه سال‌های قبل را بازسازی و ترمیم می‌کند و هر سال مواد جدیدی به آن می‌افزاید. معمولاً 2 و گاهی 1 تا 3 تخم نیمه بیضیِ کوتاه، متمایل به خاکستری، گاهی پوشیده از خال‌های قهوه‌ای یا خاکستری و به ابعاد 54 × 67.5 میلیمتر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 42 تا 44 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. در حدود 60 تا 65 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند ولی تا حدود 20 روز پس از آن همچنان در نزدیکی آشیانه باقی می‌مانند.
زیستگاه گونه عقاب خالدار بزرگ
این پرنده در مناطق جنگلی در حاشیه‌ی مناطق آبی، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و باتلاق‌های پُردرخت به سر برده و همانجا آشیانه می‌سازد اما، هر دو جنس، در هنگام مهاجرت، در مناطق باز دیده می‌شوند. در ایران، زمستان‌ها نسبتاً فراوان است و به تعداد اندک تولید مثل می‌کند و نیز به تعداد اندک در بلوچستان دیده شده است.
عقاب خالدار بزرگ نسبت به عقاب خالدار کوچک بیشتر در نزدیکی محیط‌های آبی دیده می‌شود. این گونه در نیزارها با درختان بلند، مصب رودخانه‌ها و آبگیرها و دریاچه‌های داخل جنگل‌ها دیده می‌شود.
مکان‌های مهم زادآوری گونه عقاب خالدار بزرگ در ایران
این گونه در ایران زادآوری ندارد.
دریافت مشاوره تخصصی رایگان
پراکندگی گونه عقاب خالدار بزرگ
- پراکنش در جهان: عقاب خالدار بزرگ یا عقاب تالابی از غرب اروپا تا شرق آسیا، چین و سواحل اقیانوس آرام در یک نوار پهن پراکندگی دارد. زمستان‌ها در شمال شرق آفریقا، کشورهای خاورمیانه و حوزه خلیج‌فارس، هندوستان و شرق چین قابل مشاهده‌اند.
- پراکنش در ایران: به طور منظم در تالاب‌های نواحی جنوبی دریای کاسپین و استان‌های خوزستان، فارس و سیستان و بلوچستان زمستان‌گذرانی می‌کند. گاهی به طور اتفاقی در دیگر تالاب‌های کشور تا نواحی جنوبی بلوچستان دیده می‌شود. هرساله تعداد اندکی از این پرنده در تابستان در نواحی جنوبی دریای کاسپین و آذربایجان باقی می‌مانند که بیشتر نابالغ‌ها هستند.
جوجه‌آوری این پرنده در ایران مشکوک است.
در نیمه دوم سال به جز در زیستگاه‌های نامناسب در سراسر مناطق ایران پراکنش دارد.
- پراکنش در تهران: هنگام مهاجرت از آسمان شهر تهران عبور می‌کند و در خال بال‌بتز‌رَوی دیده می‌شود.
مهاجرت سالیانه (کوچ) گونه عقاب خالدار بزرگ
بیشترین جمعیت زادآور این گونه در شرق اروپا تا روسیه و کشورها آسیای میانه پراکنش دارد و زمستان‌ها به سمت جنوب مهاجرت می‌کنند. بخشی از جمعیت عقاب خالدار بزرگ تا هندوستان و آفریقا مهاجرت می‌کنند.
وضعیت حفاظتی گونه عقاب خالدار بزرگ
جزء پرندگان آسیب‌پذیر (VU) فهرست شده است. در ایران نیز جزء پرندگان حمایت شده محسوب می‌شود و دارای ارزش حفاظتی است. تخریب زیستگاه، ناامنی در مناطق جوجه‌آوری به دلیل فعالیت‌های انسانی و شکار از عوامل تهدید کننده این پرنده محسوب می‌شوند. همچنین تخریب جنگل‌ها و خشکاندن تالاب‌ها سبب کاهش جمعیت این پرنده شده است. زیستگاه‌های یکپارچه این پرنده به واسطه فعالیت‌های جنگل‌کاری و زهکشی تالاب‌ها به لکه‌هایی جدا افتاده و دور از هم تبدیل شده‌اند. در شرق اروپا کشاورزی متمرکز و رهاسازی مدیریت سنتی دشت‌های سیلابی سبب کاهش کیفیت زیستگاه شده است. این پرنده به حضور دائمی انسان در قلمروی خود حساس است. مسمومیت ناشی از انواع آلاینده‌های ورودی به تالاب‌ها از دیگر دلایل مرگ و میر این پرنده معرفی شده است.
صدای پرنده عقاب خالدار بزرگ
صدای این پرنده شبیه عقاب خالدار کوچک، به صورت «کیاک- کیاک- کیاک» شنیده می‌شود.
روش‌های شناسایی گونه عقاب خالدار بزرگ
- شناسایی در حالت پرواز از راه دور: نسبت به گونه عقاب شاهی و گونه عقاب استپی پرواز سبک‌تری دارد اما به نرمی و سبکی سارگپه‌ها (buteo spp.) نیست. هنگام پرواز بال‌ها به سمت پایین خمیده است و انگشت‌ها نامنظم دیده می‌شود. در هنگام بال‌بازرَوی نیز بال‌ها خمیده به سمت پایین است (بیشتر از عقاب خالدار کوچک). نابالغ‌ها در زمینه تیره پشت بال، چند خط مشخص روی بال‌ها دارند. شناسایی بالغ‌ها از عقاب خالدار کوچک کمی مشکل است و نکته‌ی قابل توجه، یکدست بودن رنگ زیر و روی بال‌ها نسبت به عقاب خالدار کوچک و تعداد انگشت‌ها است. در فواصل دور تمایز آن‌ها از عقاب ایتپی امکان‌پذیر نیست.
- شناسایی در حالت پرواز از نزدیک: بالغ‌ها در سیلوئت به طور متوسط پرجثه‌تر از عقاب خالدار کوچک هستند. بال‌ها نیز مستطیل شکل‌تر و دست‌ها بزرگ‌ترند و 7 انگشت مشخص دارند (در عقاب خالدار کوچک 6 انگشت مشخص وجود دارد). دم نیز کمی کوتاه‌تر و پهن‌تر است اما جوان‌ها بسیار به بالغ‌های عقاب خالدار کوچک شبیه هستند. در بالغ‌ها لکه سفید هلالی قسمت مچ دست 1 عدد و بسیار پهن‌تر و مشخص‌تر از عقاب خالدار کوچک است. رنگ روی بال‌ها تقریباً یکنواخت (قهوه‌ای تیره) است اما در پایه شاه‌پرهای اولیه کمی روشنی دیده می‌شود. طرح و رنگ بال در جوان‌ها و نابالغ‌های نزدیک به بلوغ ممکن است بسیار به بالغ عقاب خالدار کوچک شبیه باشد.
- شناسایی در حالت نشسته: نابالغ‌ها و جوان‌ها از پرهای پوششی قهوه‌ای، بال‌های سیاه و نوارهای سفید مشخص روی آن که به خاطر کنار هم قرار گرفتن نقطه‌نقطه‌هاست، به سادگی قابل شناسایی هستند. بالغ‌ها قهوه‌ای رنگ و گاهی مانند عقاب خالدار کوچک قوه‌ای روشن می‌شوند اما غالباً قهوه‌ای پررنگ هستندو همچنین، بزرگتر و قدرتمندتر هستن و منقار بزرگتر و قوی‌تر و پاهایی کوتاه‌تر دارند. تمایز با عقاب استپی بالغ نیز در نداشتن لکه زرد پشت سر، حفره بینی گرد و نداشتن راه‌راه در دم وپرهای روی شانه‌ها است.
بخش‌های بدون پر (لخت) گونه عقاب خالدار بزرگ
پاها و بینی زرد است. حفره بینی گرد است. منقار در نابالغ‌ها و جوان‌ها سیاه است و کم‌کم با مسن شدن پرنده در قسمت اتصال به دهان خاکستری می‌شود. رنگ چشم در جوان‌ها و برخی بالغ‌ها قهوه‌ای تیره است. چشم‌ها برخلاف عقاب خالدار کوچک کاملاً تیره دیده می‌شوند به طوری که مردمک چشم ناواضح است.
فازهای رنگی متفاوت گونه عقاب خالدار بزرگ
عقاب خالدار بزرگ (عقاب تالابی) علاوه بر فرم معمول توضیح داده شده، یک فاز رنگی کاملاً متفاوت هم داردو این فاز را fulvescens می‌نامند. این فاز کاملاً از لحاظ رنگی متفاوت است. رنگ کلی بدن در این فاز زرد- کرم است و تقریباً شبیه گونه عقاب خاکی Aquila rapax است. ممکن است پراکنش آن‌ها در جنوب و جنوب شرق ایران با هم یکی باشد. این فاز در زیر بال‌ها، پرهای پوششی اولیه، میانی، بزرگ، سینه وشکم تا پرهای پوششی زیر دمکاملاً نخودی- کرم و شاه‌پرهای بالی و دم سیاه هستند. در روی بال‌ها پرهای پوششی کوچک و میانی کرم چرک و پرهای پوششی بزرگ روی شاه‌پرهای ثانویه تیره و در انتها کرم رنگ هستند که یک خط را روی بال پرنده تشکیل می‌دهند. رامپ و پرهای پوششی روی دم روشن، شاه‌پرها و دم سیاه و بدون راه‌راه دیده می‌شوند.
گونه‌های مشابه عقاب خالدار بزرگ
خیلی شبیه عقاب خالدار کوچک و عقاب استپی است. این 3 گونه در موارد زیادی اشتباه تشخیص داده می‌شوند.
- گونه عقاب خالدار کوچک (عقاب جنگلی): بیشتر شبیه سارگپه‌هاست تا عقاب‌ها. در فرم بالغ (در زیر بال) در مچ دست دو هلال روشن دیده می‌شود. در پشت بال‌ها نیز بین شاه‌پرها و پرهای پوششی کنتراست وجود دارد و در پایه شاه‌پرهای اولیه یک لکه روشن دیده می‌شود. نوار مشخصی در انتهای بال‌ها وجود ندارد. انتهای بال‌ها گرد است. انگشت‌ها کوتاه‌تر از عقاب خالدار بزرگ و تعداد آن 6 عدد است (عقاب خالدار بزرگ 7 انگشت بلند دارد). در مجموع بال‌ها باریکتر هستند.
- گونه عقاب استپی: بالغ‌ها بسیار تیره هستند و گاهی عملاً تشخیص آن با عقاب خالدار بزرگ بالغ در فواصل دور بسیار مشکل است. عقاب استپی بال‌ها و انگشت‌های بلندتری دارد. در نور خوب شاه‌پرهای بالی در عقاب استپی، خاکستری است و راه‌راه‌های باریک در آن دارد که تا پایه انگشت‌ها نیز دیده می‌شود اما در عقاب خالدار بزرگ یکدست سیاه است. عقاب استپی بالغدر پشت سر یک لکه بور دارد. دم عقاب استپی از زاویه زیر راه‌راه‌های باریک دارد.
در برخی فرم‌های تیره‌ی عقاب استپی شاه‌پرها کاملاً تیره است و راه‌راه‌ها در زیر یا روی بال دیده نمی‌شود و بسیار به عقاب خالدار بزرگ شبیه هستند. در این حالت، هلال روشن واقع در مچ دست عقاب خالدار بزرگ و لکه بور پشت سر عقاب استپی نشانه‌های خوبی برای شناسایی این دو گونه از هم هستند.
تشخیص جنسیت گونه عقاب خالدار بزرگ
نر و ماده تقریباً شبیه به هم هستند. ماده‌ها بال‌هاس پهن‌تر و جثه‌ی بزرگ‌تری دارند. اگر هر دو جنس نر و ماده در کنار هم نباشند، تشخیص آن‌ها امکان‌پذیر نیست.
سایر اعضای این خانواده را بشناسیم
طبقه‌بندی گونه عقاب خالدار بزرگ
Aquila clanga
Morphological characteristics: 65-72 cm length and 155-182 cm wingspan. A medium-sized eagle, rather similar to Lesser Spotted Eagle A. pomarina. There is some evidence of hybridization between this species and Lesser Spotted Eagle. Sexes similar (female slightly larger) with no seasonal variation. Adult entirely black-brown, usually except for a narrow white rump and, occasionally, small white bases to innermost primaries; flight-feathers from above darker than upper wing-coverts, but from below paler than under wing-coverts. Wings broader than in Lesser Spotted. The seven primaries at the edge of wing look like separated fingers. Juvenile basically coloured as adult but greater and median coverts, longer scapulars, and tertials each with large white drop on tip, forming white stripes on wings.
Biological characteristics: Prefers wetlands, wide rivers, and freshwater lakes, also visiting nearby woodlands. Flight powerful with rather heavy wing-beats, heron-like; wings arched and held below level of body when soaring. Takes prey from perch or in flight after sudden swoop. Feeds mainly on small mammals, birds, reptiles, amphibians, fish, and sometimes large insects. Breeding starts early April to early May in valleys with trees and woodlands near water. Monogamous. Nest a small structure of branches and sticks with some grasses and leaves as lining; usually reuses old nests after adding new material. Usual clutch 2, sometimes 1-3, short semi-oval greyish eggs mottled with brown or grey,67.5 × 54mm in size. Eggs hatch after 42-44 days. Chicks semi-altricial and nidicolous. Fledging period 60-65 days, but chicks remain in nest vicinity for another 20 days.
Distribution and abundance: A regular winter visitor to the south Caspian region, Khuzestan, Fars, and Sistan-Baluchestan. Sometimes accidentally seen in other wetlands to southern Baluchestan. A small number, especially juveniles, oversummer in south Caspian region and Azarbaijan. Breeding in Iran uncertain..
Conservation status: Globally has been listed as vulnerable (VU) in IUCN red list. Also concerned as protected species in Iran and is of conservation values. key threatening factors include disturbance or habitat destruction due to human activities and hunting, decrease in populations as a result of deforestation and wetland drainage, and habitat fragmentation due to afforestation and wetland drainage. In Eastern Europe, intensified agriculture and the abandonment of traditional floodplain management have reduced habitat quality. Birds are intolerant of permanent human presence in their territories. Also deliberate and accidental poisoning due to pollutant release to wetlands results in population decrease.